آيات 1 تا 13

ترجمه آيات

به نام خداى رحمان و رحيم. حم (1).

اين كتابى است نازل شده از ناحيه خداى عزيز و حكيم (2).

به درستى در آسمانها و زمين آيت ها هست براى مردم با ايمان (3).

و نـيـز در خـلقـت خودتان و جنبندگانى كه همواره منتشر مى كند آيت ها هست براى مردمى كه اهل يقين باشند (4).

و نـيـز در اخـتـلاف شـب و روز و رزقـى كـه خـدا از آسـمـان نازل مى كند و به وسيله آن زمين را بعد از مردنش زنده مى كند و همچنين در گرداندن بادها از ايـن سـو بـه آن سـو آيـت هـا هـسـت بـراى مـردمـى كـه تعقل كنند (5).

ايـنـهـا هـمـه آيـات خـدا اسـت كـه بـه حـق بـر تـو تـلاوت مـى كـنـيـم بـا ايـن حال بعد از سخن خدا و آيات او ديگر به چه سخنى ايمان مى آورند (6).

واى بر هر كس كه بى پروا دروغ مى گويد و از گناه لذت مى برد (7).

آيـات خـدا را مـى شـنـود كـه بـر او تـلاوت مـى شـود بـا ايـن حـال از روى تـكبر بر انكار خود اصرار مى ورزد تو گويى اصلا آن را نشنيده. پس ‍ او را به عذابى دردناك بشارت بده (8).

و چون به چيزى از آيات ما اطلاع مى يابد آن را مسخره مى كند اين گونه اشخاص عذابى خوار كننده دارند (9).

و در پـشـت سـرشـان جـهـنـم اسـت و آنـچـه از مـال و جـاه دنيا به دست آورده اند پشيزى به دردشـان نـمى خورد و همچنين هيچ يك از خدايانى كه به جاى اللّه ولى خود گرفته اند و عذابى عظيم دارند (10).

ايـن قـرآن هـدايت است و كسانى كه به آيات پروردگارشان كفر ورزيدند از سخت ترين شكنجه ها عذابى دردناك دارند (11).

البته همان خدا است كه دريا را براى شما مسخر كرد تا كشتى ها به امر وى در آن به راه افتند و تا از فضل خدا كسب كنيد و تا شايد شكر بگزاريد (12).

و آنـچـه در آسمانها و آنچه در زمين است همه را براى شما مسخر كرد و همه اش از او است و در اين خود آياتى است براى مردمى كه تفكر كنند (13).

بيان آيات

غرض و مفاد كلى سوره مباركه جاثيه

غـرض ايـن سوره دعوت عموم بشر است به دين توحيد، و پرهيز از عذابى كه از آن انذار مـى كـند. سوره، نخست با مسأله توحيد آغاز مى شود، و سپس به تشريع شريعت براى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) و اينكه بر آن جناب و بر عامه بشر لازم است از آن پـيروى كنند اشاره نموده، مى فرمايد: چون در پيش روى خود روزى را دارند كه در آن روز بـر طـبـق اعـمـال صـالحـى كـه انـجـام داده انـد از ايـمان و پيروى شريعت، و بر طبق گناهانى كه كرده اند از اعراض از دين و غيره محاسبه خواهند شد. آنگاه پيشامدهايى را كه هر يك از اين دو طايفه در قيامت دارند ذكر مى كند.

البته در خلال اين بيانات انذار شديد و تهديد سختى به مستكبرين دارد كه از آيات خدا اعـراض مـى كنند. و نيز به كسانى كه هواى نفس خود را معبود خود گرفته اند و خدا آنان را گـمـراه كرد در عين اينكه به گمراهى خود عالم بودند، هشدار مى دهد. و از لطائفى كه در اين سوره آمده بيان معناى نوشتن نامه اعمال و استنساخ آن است .

ايـن سـوره بـه شـهـادت سـيـاق آيـاتـش در مـكـه نـازل شـده. ولى بعضى از مفسرين آيه (قـل للذيـن امـنـوا...) را از مـكـى بـودن اسـتـثـنـاء كـرده انـد، ولى هـيـچ دليل و شاهدى بر گفتار خود ندارند.

ظـاهـرا جـمـله (تـنـزيـل الكتاب ) از باب اضافه صفت به موصوف مى باشد. و كلمه (تـنـزيـل ) مـصـدر بـه مـعناى مفعول مى باشد. و جمله (من اللّه ) جار و مجرورى است متعلق به تنزيل . و تمام اين جمله خبر است براى مبتداى حذف شده ؛ يعنى (هذا).

و مـعـنـايـش اين است : اين كتابى است نازل شده از ناحيه خداى عزيز حكيم. ما در سابق در باره مفردات اين آيه بحث كرديم.

وجه اينكـه فـرمود: (ان فى السموات والارض لايات...) و آنچه حرف (فى) افاده مى كند

كـلمـه (آيـات ) جـمـع (آيـت ) اسـت كـه به معناى علامت و نشانه اى است كه بر وجود چـيزى دلالت كند، و بدان اشاره نمايد. و مراد از اينكه فرمود (در آسمانها و زمين علامتها هست ) اين است كه اصلا آسمان و زمين آياتى هستند كه بر هستى پديد آورنده خود دلالت مى كنند، نه اينكه آيتها چيز ديگر باشند، و در ظرف آسمانها و زمين قرار داشته باشند.

دليـل بـر گـفـتـار مـا ايـن است كه تعبيرات قرآن كريم از اين معنا مختلف است، گاهى مى فرمايد (فلان چيز آيت است ) و گاهى مى فرمايد (در فلان چيز آيت است ) و گاهى هـم مـى فـرمـايـد (در خـلقـت فـلان چـيـز آيـت است )، مثلا يك جا فرموده : (ان فى خلق السموات و الارض و اختلاف الليل و النهار لايات )، جاى ديگر آيه مورد بحث است، كه آيـت را در خـود آسمانها و زمين دانسته، نه در خلقت آنها، و يكجا هم فرموده : (و من آياته خـلق السـمـوات و الارض ) و نـظـايـر ايـن اخـتـلاف تـعبير بسيار است. و از همين اختلاف اسـتـفـاده مـى شود معناى اينكه (در چيزى آيت باشد) اين است كه خود آن چيز آيت باشد، هـمـچـنـان كـه از اخـتـلاف تعبير ديگرى كه در آيات بالا بود، و در يكى مى فرمود: (در آسـمـانـهـا و زمين ) و در ديگرى مى فرمود (در خلقت آسمانها و زمين ) استفاده مى شود كه مراد از خلقت آسمانها و زمين خود آسمانها و زمين است، نه چيز ديگر.

وجه ايـنـكـه آسـمـانـها و زمين با اينكه خود آيت هستند در آيه شريفه طرف آيت دانسته شده اند

حـال بـايـد ديـد چـرا آسـمـانـهـا و زمـين را ظرف آيت دانسته، با اينكه خودش آيت است ؟ در پاسخ مى گوييم : اين بدان عنايت است كه بفهماند جهات وجود آسمانها و زمين مختلف است، و هـر جـهـت از جـهـات آنـهـا خـود آيـتـى اسـت از آيـات، و اگر خود آسمانها و زمين در نظر گـرفـتـه مـى شـد، چاره اى جز اين نبود كه همه آنها را يك آيت بگيريم، در حالى كه مى بينيم مثلا زمين را به تنهايى آيات شمرده و فرموده (و فى الارض ايات للموقنين ) و اگـر خـود زمـيـن در نـظر گرفته مى شد بايد مى فرمود: (و الارض آيه للموقنين زمين آيـتى است براى اهل يقين ) و آن وقت آن منظور فوت مى شد، و ديگر نمى فهماييد كه در هـسـتـى زمـيـن جـهـاتـى اسـت كـه هـر يـك از آن جـهـات بـه تـنـهـايـى آيـتـى اسـت مستقل.

پـس مـعـنـاى ايـنـكـه فـرمـود: (ان فـى السـموات و الارض...) اين است كه براى وجود آسـمـانها و زمين جهاتى است كه هر جهتش دلالت دارد بر اينكه آفريدگار و مدبرش تنها خـداسـت، و شـريكى براى او نيست، براى اينكه آسمانها و زمين با حاجت ذاتيش به پديد آورنـده، و بـا عـظـمـت خلقتش، و بى نظير بودن تركيبش، و اتصالى كه در وجود اجزاء بـى شـمـار و هول انگيز آن به يكديگر است، و ارتباط و اندراجى كه نظام هاى جزئى و مـخـصـوص بـه يـك يـك مـوجـودات در تـحـت نـظـام عـمـومـى و كـلى حـاكـم بـر كـل عالم دارد، همه دلالت دارد بر اينكه خالقى يكتا دارد، و همان خالق يكتا مدبر آن است. آرى، اگر براى اين عالم پديد آورنده اى نمى بود، پديد نمى آمد، و اگر مدبرش يكتا نبود، نظامهاى جزئى آن با يكديگر متناقض مى شد و تدبير مختلف مى گشت.

از آنـچـه گـذشـت روشن گرديد اينكه بعضى از مفسرين گفته اند: جمله (فى السموات ) در تـقـديـر (فـى خـلق السـموات ) است، صحيح نيست، و بدون هيچ حاجتى بيهوده خود را به زحمت انداخته.

كـلمـه (يـبـث ) از مـصدر (بث ) است كه به معناى متفرق كردن و افشاندن است. و بث جـنـبـندگان به معناى اين است كه خداى تعالى آنها را در زمين منتشر و متفرق كرده، همچنان كه در جاى ديگر در باره خلقت انسان فرموده : (ثم اذا انتم بشر تنشرون ).

و مـعـنـاى آيـه شريفه اين است كه : و در خود شما از حيث وجودتان كه وجودى است مخلوق و نـيـز در جـنـبـنـدگـان از ايـن حـيث كه خداى تعالى خلقشان كرده و در زمين متفرق و پراكنده ساخته، آياتى است براى مردمى كه راه يقين را سلوك مى كنند.

آيت بودن خلقت انسان و جنبندگان

و خـلقـت انـسـان علاوه بر اينكه موجودى است زمينى و مرتبط به ماده، نوع ديگرى است از خـلقـت كـه بـا خـلقـت آسمانها و زمين اختلاف دارد، براى اينكه آسمانها و زمين تنها موجودى مادى هستند، ولى انسان موجودى است مركب از بدنى مادى و تركيب يافته از مواد عنصرى و زمينى كه با مرگ فاسد و متلاشى مى شود، و از چيزى ديگر وراى ماده، چيزى كه از نسج عـالم بـالا، و مـجـرد از مـاده است، و به همين جهت با مرگ فاسد نمى شود، بلكه در هنگام مـرگ، بـدن مـتـوفـى مـى شـود، يـعـنـى بـه تـمـام و كـمال گرفته مى شود، و نزد خدا محفوظ مى ماند، و اين چيز همان است كه قرآن آن را روح ناميده و فرموده (و نفخت فيه من روحى ).

و نـيـز بـعـد از آنـكـه خـلقـت انـسـان از نـطـفـه، و سـپـس عـلقه، و آنگاه مضغه، و در آخر تـكـميل ساختمان بدنى او را ذكر مى كند، مى فرمايد: (ثم انشاناه خلقا اخر) و نيز در بـاره حـقـيـقـت مـرگ انـسـان فـرمـوده : (قـل يـتـوفـيـكـم مـلك المـوت الذى وكل بكم ).

پـس كـسـى كـه در خـلقـت انـسـان تدبر و نظر مى كند، در حقيقت در آيتى ملكوتى نظر مى افـكـنـد، آيـتى وراى آيات مادى. و همچنين است ناظر در خلقت جنبندگان، چون آنها نيز جان دارنـد، داراى حـيـات و شـعـورند، هر چند از نظر حيات و شعور، و همچنين از نظر تجهيزات بـدنـى پـائيـن تـر از انـسـانـنـد، ولى هـمـه آنـهـا بـراى كـسـى كـه اهـل يقين باشد آيتند، و اهل يقين با سير و تفكر در خلقت آنها خداى سبحان را مى شناسند، و به وحدانيت و بى شريك بودن او در ربوبيت و الوهيت پى مى برند.

ايـن قبيل آيات جزو آياتى است كه بين زمين و آسمان قرار دارند، آسمانها خود آيتى هستند، زمـين هم خود آيتى است، و اختلاف شب و روز آيتى است بين زمين و آسمان و منظور از اختلاف شـب و روز، اخـتـلاف آن دو از نـظر كوتاهى و بلندى است . اختلاف منظم كه از آغاز خلقتش تـاكـنـون دگـرگـونـى نـيـافـتـه، و بـطـور هـمـاهـنـگ فـصـول چـهـارگـانـه بـهـار و تـابـسـتـان و پـايـيـز و زمـستان را پديد آورده و اين چهار فـصـل در هـر ناحيه از نواحى زمين به هر صورتى كه بوده اكنون نيز به همان صورت اسـت، و از ايـن به بعد نيز به همين منوال مكرر مى شود. اختلافى كه به آن وسيله خداى سـبـحـان رزق اهل زمين را تدبير نموده، به ترتيبى صالح رشدشان مى دهد، همچنان كه خودش فرموده : (و قدر فيها اقواتها فى اربعه ايام سواء للسائلين ).

باران رزقى است كه خداوند متعال از آسـمـان نازل مى كند

(و مـا انـزل اللّه من السماء من رزق فاحيا به الارض بعد موتها) - مراد از رزقى كه خـداى تـعـالى از آسـمان نازل مى كند، باران است. و اگر باران را رزق ناميده، از باب نـامـيـدن سبب به اسم مسبب است، و اين گونه نامگذاريها مجازى و شايع است. و نيز ممكن اسـت بـديـن جـهـت بـاشـد كـه باران نيز رزق است، چون همه آبهاى زمين از باران است. و مـنـظـور از كـلمـه (سـمـاء) بـالاى سـر و يـا ابر است، چون ابر را هم مجازا آسمان مى گـويـند. و منظور از (احياء زمين بعد از مردنش ) زنده كردن گياهان و درختانى است كه در زمستان مى ميرند. و تعبير از آن به زنده كردن بعد از موت، خالى از اشاره به مسأله معاد نيست.

(و تصريف الرياح ) - يعنى گرداندن بادها از اين سو به آن سو، و فرستادنش از سـويى به سويى ديگر، كه در همين گرداندن بادها فوايد عمومى بسيارى نهفته است، و از هـمـه فـوائدش عـمومى تر حركت دادن ابرها است به نقاط مختلف جهان. و يكى ديگر تلقيح گياهان، و دفع عفونت ها، و بوهاى بد است.

(ايـات لقـوم يـعـقـلون ) - يـعـنـى در آنـچـه گـفـتـه شد آياتى است براى مردمى كه تـعـقـل مـى كـنـنـد، يـعـنـى بـا عـقـلى كـه خـدا در آنـان بـه وديـعـت سـپـرده بـيـن حـق و بـاطـل و خـوب و بـد تـمـيـيـز مـى دهـنـد. در ايـن آيات مى بينيم هر دسته از آنها به قومى اخـتـصـاص داده شـده يـك دسـتـه بـه مؤمنـيـن، يـك دسـتـه بـه قـومـى كـه اهل يقينند، دسته ديگر به قومى كه تعقل مى كنند.

و شايد وجهش اين باشد كه آيت احياء زندگان به دلالتى ساده و همه كس فهم دلالت مى كـنـد بـر ايـنـكـه خـودش خـود را ايـجاد نكرده، و بطور اتفاق و تصادفى هم پيدا نشده، بـلكـه پـديـد آورنـده اى ايـجـادش كـرده، و بـه دنـبـالش آثـار و افـعال آنها را پديد آورده، آثار و افعالى كه اين نظام مشهود از آن آثار پديد آمده است، پـس خـالق آسـمانها، خالق همه عالم و رب همه است، و انسان اين معنا را با فهم ساده خود مى فهمد، و انسانهاى با ايمان هم همين را مى فهمند، و از آن منتفع مى شوند.

ولى ايـن مـعنا را كه خالق انسان و ساير جنبندگان داراى حيات و شعور، خداست از اين جهت كه ارواح و نفوس موجودات زنده با شعور از عالمى وراى عالم ماده است كه نامش را (عالم مـلكـوت ) مـى گـذاريـم، قـرآن كـريـم كـمـال ادراك و مـشـاهـده ايـن مـعـنـا را مـخـتـص ‍ به اهل يقين دانسته، نه به عموم مردم و فهمهاى ساده آنان، و در اين باره فرموده (و كذلك نرى ابراهيم ملكوت السموات و الارض و ليكون من الموقنين ).

وجه اينـكـه هـر دسـته از آيات را به ترتيب براى (مؤمنين)، (لقوم يوقنون) و (لقوم يعقلون) ذكر فرمود

و امـا آيـت اخـتـلاف ليـل و نهار، و بارانهايى كه زمين را زنده مى كند، و چرخاندن بادها از آنـجـا كـه انواع مختلف و جهات متعدد دارد و مرتبط با زمين و زمينى ها است، و داراى فوايد بـى شـمـار و مـنـافـعـى دامـنـه دار و بـسـيـار اسـت كـه درك هـمـه آنـهـا مـحـتـاج بـه تـعـقل فكرى و تفصيلى و عميق است، و فهم ساده عموم مردم از درك آن عاجز است، لذا درك آن را بـه قـومـى كـه تـعـقل كنند اختصاص داده. گو اينكه آيات مزبور براى همه آيت مى بـاشـنـد ليـكـن از آنـجـا كـه تـنـهـا دانـشـمـنـدان و صـاحـبـان تعقل از آنها بهره مند مى شوند بدين جهت اين آيات را به ايشان اختصاص داده.

در ايـن مـيان مى بينيم كه از اين طبقه گاهى تعبير فرموده به قومى كه (يوقنون ) و گاهى به قومى كه (يعقلون ). و از تعبد مردم كه با فهم ساده خود پى به حقيقت مى برند تعبير فرموده به (مؤمنين ). از اين اختلاف در تعبير فهميده مى شود كه مراد از (ايمان اصل ) آن است كه آياتش ساده و بسيط است و چون به دست آمدن ايمان تدريجى نـيـسـت، از دارنـدگـان ايـمـان تـعـبـيـر بـه وصـف كـرد، بـه خـلاف ايـمـان اهل يقين و عقل كه به خاطر دقت آيات آن، و بلندى افق آنها، و به خاطر اينكه خرده خرده و بـه تدريج به دست مى آيد، از آنان به مضارع (يعقلون )، (يوقنون) تعبير كرد كه دلالت بر استمرار تجددى دارد.

بـعـضـى از مـفـسـريـن در تـوجـيـه تـرتـيـبـى كـه بـراى مـصـاديـق و اهـل آيـات سـه گـانـه هـسـت، و ايـنـكـه چـرا اول اهـل ايـمـان، و دوم اهـل ايقان و سوم اهل عقل را ذكر كرده گفته اند: اين ترتيب از نظر ترقى دادن مطلب است، چـون ايـقان مرتبه خاصى است در ايمان، و معلوم است كه بايد بعد از ايمان ذكر شود، و عـقـل هـم مـدار ايـمـان و ايـقـان اسـت، چـون مـنـظـور مـا از عـقـل عـقـلى است كه مؤيد به نور بصيرت باشد، و به وسيله چنين عقلى است كه ايمان و يـقـيـن از قرار گرفتن در دسترس شك و ترديد خلاص مى شود، و در نتيجه ايمان به حد يقين مى رسد، و با رسيدنش به حد يقين و محكم شدنش همه خيرات رو مى آورد. و در ترتيب آيـات نـيـز هـمـيـن تـرتـيـب كه در مراتب سه گانه است رعايت شده. اين توجيه از گفتار زمخشرى در كشاف استفاده مى شود.

اشـكـالى كـه مـا بـه كـلام زمـخـشرى داريم، اين است كه مقتضاى توصيفى كه وى براى عـقـل كـرده ايـن اسـت كـه قـبـل از دومـى و حـتـى قـبـل از اولى قـرار گـيـرد، يـعـنـى مـرتـبه اول شـمـرده شـود، نـه سـوم. علاوه بر اينكه ما نفهميديم كه چگونه ممكن است شك عارض بر يقين شود، حتى تصورش هم براى ما ممكن نيست.

توجيه صاحب تفسير كشف در ترتيب مذكور در آيه و نقد آن

بـعـضـى ديـگـر - كه همان صاحب تفسير كشف باشد - در توجيه ترتيب مزبور گفته اسـت بـديـن جـهـت اول ايـمـان و سـپـس ايـقـان و در آخـر تعقل را ذكر كرده كه تماميت نظر و تدبر در دوم ناگزير و محتاج است به نظر در اولى، چـون آسـمـانـهـا و زمـيـن بـه وجـهـى از اسـبـاب پيدايش حيوان است، و به همين جهت بايد قبل از يادآورى خلقت حيوان يادآورى شود. و همچنين نظر در سومى ناگزير مى سازد كه ما در دو تـاى اول نـيز نظر كنيم. اما اينكه بايد به اولى (خلقت آسمانها و زمين ) نظر كنيم كـه روشـن است و احتياج به بيان ندارد، و اما نظر و توجه به دومى (خلقت حيوان ) براى ايـن اسـت كـه خـلقـت حيوان علت غائى است. پس معرفت سومى موقوف است بر معرفت علت غائيش كه دومى است، چون علت قبل از معلول است.

ايـن تـوجـيه نيز به فرض اينكه درست باشد توجيه ترتيب آيات سه گانه است، نه مـراتـب صـفـات سـه گـانـه ايمان و ايقان و عقل. علاوه بر اينكه سومى هم مانند اولى از اسـبـاب بـوجـود آمـدن حـيـوان اسـت، پـس بـايـد آن نـيـز قـبـل از دومـى ذكـر مـى شـد. و بـه وجـهـى دومـى عـلت غـائى اولى اسـت، پـس بايد آن هم قبل از اولى ذكر مى شد، همانطور كه قبل از سومى ذكر شد.

كلام فخر رازى در توجيه ترتيب مذكور درآيد

فـخـر رازى در تـوجيه اين ترتيب گفته است : سبب آن اين است كه اين معنا را بفهماند كه اگـر ايـمـان داريـد ايـن دلالت هـا را بـفـهـمـيـد، و اگـر ايـمـان نـداريـد، و در عـيـن حـال مـى خـواهـيـد داراى جـزم و يـقـيـن بـاشـيـد و از شـك و تـرديـد درآيـيـد، ايـن دلائل ديـگـر را بـفـهـمـيـد، و اگـر نـه ايـمـان داريـد و نـه مـى خـواهـيـد اهل يقين باشيد، پس حداقل در فهميدن دلائل سوم كوشش كنيد.

اين وجه هم به فرضى كه صحيح باشد توجيه ترتيب صفات سه گانه ايمان و ايقان و عـقل است، نه توجيه اين كه چرا آيات سه گانه را بدين ترتيب ذكر كرده. علاوه بر اينكه لازمه اين توجيه آن است كه آيات سه گانه هيچ اختصاصى به صفات سه گانه نـداشـتـه بـاشـد، بـلكـه هـمـه اش مـربـوط بـه همه صفات باشد، و سياق آيات با چنين احتمالى مساعد نيست. از اين هم كه بگذريم از ظاهر كلام فخر رازى برمى آيد كه (يقين ) را بـه (جـزم ) - كه همان علم باشد - تفسير كرده. و بنابر اين تفسير، براى عقل چيزى جز حكم ظنى نمى ماند، و آن هم در معارف اعتقادى هيچ اعتبارى ندارد.

ايـمان به هرچيز عبارت است از علم به آن با التزام عملى به آن، پس صرف علم و يقين به وجود چيزى بدون التزام عملى، ايمان به آن چيز نيست. خداى تعالى در اين باره مى فرمايد: (و جحدوابها و استيقنتها انفسهم ). و نيز فرموده (و اضله اللّه على علم ).

و كلمه (آيات ) به معناى علامتهاى دلالت كننده است، پس آيات تكوينيه خدا عبارت است از امـورى وجـودى كـه بـا وجـود خارجى خود دلالت مى كند بر اينكه خداى تعالى در خلقت عالم يگانه است، و در اينكار شريكى ندارد، و به صفات كماليه متصف است و از هر نقص و حاجت منزه است.

مقصود از ايمان به آيات خدا و معناى جمله (قباىّ حديث بعد الله و اياته يؤمنون)

و ايمان به اين آيات معنايش ايمان داشتن به دلالت آنها بر هستى خدا است كه لازمه داشتن چنين ايمانى، ايمان داشتن به خدا بر طبق دلالت اين ادله است، نه خدايى كه اين ادله بر آن دلالت نكند.

و آيـات قـرآن كريم نيز از اين جهت آيات ناميده شده اند كه بيانگر آيات تكوينيه هستند، آيـات تـكـويـنـيـه اى كه گفتيم بر هستى و صفات خدا دلالت دارند. و يا از اين جهت آيات نـامـيده شده اند كه بيانگر معارف اعتقادى و يا احكام عملى، و يا احكام اخلاقى مى باشند. احـكـامـى كه خدا آن را مى پسندد، و بدان امر مى كند، و از بندگانش مى خواهد كه به آنها عـمـل كـنـنـد؛ چـون مـضـامـيـن آن آيـات بـر آن احـكـامـى دلالت دارد كـه از نـاحـيـه خـدا نازل شده است، و ايمان به اين آيات ايمان به دلالت آنها بر خداى تعالى است كه قهرا ملازم با ايمان به مدلول آنها نيز هست.

و نـيـز مـعـجـزات را از ايـن رو آيـات مـى نـامـنـد كـه اگـر از قـبـيـل مـرده زنده كردن و امثال آن باشد، آياتى كونيه است، و همان دلالت آيات كونيه را دارد. و اگـر از قـبـيل پيشگوييها و يا خود قرآن كريم باشد كه برگشت دلالت آنها نيز بـه دلالت آيـات كـونـيـه خـواهـد بـود، چـون با هستى خود، دلالت مى كند بر هستى خداى تعالى و صفات او.

(تلك ايات اللّه نتلوها عليك ) - اين جمله اشاره است به آيات قرآنى كه بر آن جناب تـلاوت شـده، و مـمـكـن هـم هـسـت اشـاره بـاشـد بـه آيـت هـاى وجـوديـى كـه در سـه آيـه قـبـل بـدان اشـاره شـده بـود. ايـن سـؤ ال پـيـش مى آيد كه پس چرا فرمود (نتلوها) در پـاسـخ مـى گـويـيـم بـه ايـن عـنـايـت كـه دال و مـدلول بـا هـم مـتـحـدنـد. پـس بـنابراين احـتـمـال، در ايـن جـمـله، در عـيـن حـال كه فرموده : (نتلوها) نظرى به آيت بودن قرآن ندارد.

سخن بعـضى از مفسرين در خصوص آيه (فباى حديث بعد الله و آياته يؤمنون)

(فـبـاى حديث بعد اللّه و اياته يؤمنون ) - بعضى از مفسرين گفته اند: اين جمله از قبيل اين سخن است كه كسى بگويد: (من از زيد و كرمش در شگفتم ) با اينكه از زيد در شـگفت نيست، بلكه از كرم و سخاوت او در شگفت است. و معناى جمله بر حسب نظر دقيق اين است كه كرم زيد مرا به شگفت آورده، و زيد از حيث كرمش مرا به شگفت درآورده، در نتيجه مـعـنـاى جمله مورد بحث هم اين مى شود كه بعد از آيات خدا - يعنى آيات قرآنش - ديگر بـه چـه سـخنى ايمان مى آورند، يعنى وقتى به اين سخن ايمان نياورند ديگر بعد از آن به چه سخنى ايمان خواهند آورد.

بـعـضى ديگر گفته اند: در اين جمله چيزى حذف شده، و تقديرش چنين است : (اذا لم يؤمنوا فباى حديث بعد حديث اللّه و آياته يؤمنون ) يعنى اينان كه ايمان نياوردند، ديگر به چه حديثى بعد از حديث خدا و آياتش ايمان مى آورند.

ولى بنابراين كه تقدير چنين باشد، مناسب تر آن است كه بگوييم : مراد از آيات، آيات تـكـويـنـى اسـت، نـه آيـات قـرآنـى، و بـه هـمـيـن جـهـت مـرحـوم طـبـرسـى بـعـد از نـقـل ايـن قول گفته : فرق بين حديث به معناى قرآن و بين آيات اين است كه حديث عبارت اسـت از داسـتـانـهـاى عـبـرت آمـوزى كـه بـيـن حـق از بـاطـل جـدائى مـى افكند، و آيات عبارت است از ادله اى كه بين صحيح و فاسد جدايى مى اندازد.

و از بين اين دو قول، قول اول لطيف تر است.

(ويـل بـه مـعـناى (هلاكت )، و (افاك ) مبالغه از (افك ) است كه به معناى دروغ اسـت. و كـلمـه (اثـيـم ) مشتق از (اثم ) است كه به معناى گناه و نافرمانى است، و معناى آيه اين است كه هلاكت و مرگ بر هر دروغگوى گناهكار.

وصف حال هر (افاك اثيم) كه به آيات خدا استكبار ورزيده استهزاء مى كنند و...

ايـن جـمـله صـفت هر افاك اثيم است. و كلمه (ثم ) تاءخر رتبى را مى رساند، و معناى استبعاد را مى فهماند. و كلمه (يصر) مضارع از (اصرار) است كه به معناى ملازمت و دست برنداشتن از فعلى است.

و مـعـنـاى جـمـله ايـن اسـت كه : افاك اثيم آيات خدا را - كه همان آيات قرآنى است - مى شـنود كه برايش مى خوانند، و باز هم از كفر خود دست برنداشته، همچنان در برابر حق مـقـاومـت و گـردنـكـشـى مـى كـنـد، و در مـقـابـل آن خـاضـع نـمـى گـردد، مثل اينكه اصلا اين آيات را نشنيده، پس تو او را به عذابى دردناك بشارت بده.

از ظاهر سياق برمى آيد كه ضمير (اتخذها) به آيات برمى گردد، و كلمه (هزوا) هـم مـربـوط بـه همه آيات است، نه آنچه كه بدان عالم شده، چون اگر متعلق و مربوط بـه خـصـوص آن آيات بود، بايد مى فرمود (اتخذه ) و اينكه ضمير مونث آورده، خود كـمـال جـهل آن افاك اثيم را مى رساند، و معنايش اين مى شود: اين افاك اثيم و اين مصر و مستكبر چون به بعضى از آيات ما عالم مى شود، همه آنها را استهزاء مى كند.

(اولئك لهـم عـذاب مـهـيـن ) - چـنـيـن كـسـانـى عـذابـى مـهـيـن دارنـد، يـعـنـى عـذابـى ذليـل كـنـنـده. و اگـر عـذاب را بـه ايـن صـفـت تـوصـيـف فـرمـود، بـراى ايـن است كه در مقابل استكبار و خودپرستى آنان و استهزاءشان قرار گيرد. و اشاره به (اولئك ) كه مـخـصـوص جـماعت است، اشاره به كل افاك اثيم است. البته در تفسير آيه وجوهى ديگر گـفـتـه انـد كـه چـون فـائده اى در نـقـل آنـهـا نـديـديـم از نقل و ايراد آن اقوال صرفنظر كرديم.

بـه خـاطـر ايـنـكـه مـشـتـغـل بـه دنـيـا شدند، و از حق اعراض نموده توجهى به آثار سوء اعمال خود نكردند، جهنم را پشت سر آنان قرار داد، و فرمود: در پشت سر جهنمى دارند. با اينكه جهنم در پيش رو و آينده آنان قرار دارد، و دارند بطرف آن مى روند.

بعضى از مفسرين گفته اند: كلمه (ورائهم ) به معناى (قدامهم پيش رويشان ) است، از آن جـمـله مـرحـوم طبرسى در مجمع البيان گفته : كلمه (وراء) هم به معناى پشت سر اسـت، و هـم پـيـش رو. هـر چـيزى از تو گم شود وراى تو قرار مى گيرد، چه اينكه پشت سـرت بـاشـد، و چـه پـيـش رويـت. و تـعـبير به (من ورائهم جهنم ) مى فهماند كه اين قضاء رانده شده حتمى است.

و مـراد از آنـچـه كـسـب كـرده انـد در جـمـله (و لا يـغـنـى عـنـهـم مـا كـسـبـوا شـيـئا) امـوال و هـر چـيـز ديـگـرى است كه در دنيا به دست آورده اند. و كلمه (شيئا) از آنجا كه نـكـره آمـده تـحـقـيـر را افـاده مـى كـنـد، و چـنـيـن مـعـنـا مـى دهـد كـه در روز حـسـاب آنچه از مـال و جـاه و يـاوران كـه در دنيا كسب كرده بودند، حتى به قدر پشيزى به دردشان نمى خورد.

و كـلمـه (مـا) در جـمـله (و لا مـا اتـخـذوا من دون اللّه اولياء) مصدريه است، و مراد از اوليـاء هـمـان اربـاب اصنام است، كه مشركين آنها را براى خود ارباب پنداشته، و معتقد بودند كه در درگاه خدا ايشان را شفاعت مى كند. ممكن هم هست مراد از آنها همان بت ها باشند.

و جـمـله (و لهـم عـذاب عـظـيـم ) تأكيد هـمـان وعـيـد و تـهـديـدى اسـت كـه در جـمـله (ويـل لكـل افـاك اثـيـم )، و هـم در جـمله (فبشره بعذاب اليم )، و بار سوم در جمله (اولئك لهم عذاب مهين )، و بار چهارم در جمله (من ورائهم جهنم )، و بار پنجم در جمله (و لهـم عـذاب عـظيم ) داده بود، كه در خلال اين پنج جمله فهمانده بود كه عذابشان هم اليم است، و هم مهين، و هم عظيم.

كـلمـه (هـذا) اشـاره به قرآن است، و اگر فرمود اين هدايت است و نفرمود اين هادى است بـه مـنـظـور مـبـالغـه در هدايت است، همچنان كه وقتى مى خواهيم بگوييم : زيد بى اندازه عادل است، مى گوييم : (زيد عدل است ). و كلمه (رجز) - به طورى كه گفته اند - به معناى شديدترين عذاب است، و در اصل به معناى اضطراب بوده.

اين آيه شريفه در مقام رد آن نسبتى است كه به قرآن دادند، و آن را با استهزاء خود خوار شمردند، و خلاصه، تهديد كسانى است كه به آيات خدا كفر بورزند.

بـعـد از آنـكـه خداى سبحان حال افاكان را بيان كرد. كه از ايمان به آيات خدا وقتى كه براى آنان تلاوت مى شود آن آيات را استكبار مى ورزند، و استهزاء مى كنند با اينكه علم بـه حـقـانـيـت آن دارنـد. و سپس با بيانى مبالغه آميز آنان را به سخت ترين عذاب تهديد نـمـود، اينك در اين آيه با خطاب دسته جمعى، كفار و مؤمنين را مخاطب قرار مى دهد و پاره اى از آيـات ربوبيت را كه در آن منتى عظيم بر آنان هست و به هيچ وجه نمى توانند آن را انكار كنند، برمى شمارد.

و بـه ايـن مـنـظـور نـخـسـت مسأله تسخير دريا، و سپس تسخير تمامى موجودات در زمين و آسـمـان را خاطرنشان مى سازد، و معلوم است كه هيچ انسانى به خود اجازه نمى دهد كه اين گـونه آيات را انكار كند، مگر آنكه فطرت انسانيت خود را از دست داده باشد، و فراموش كرده باشد كه موجودى است داراى تفكر، و به خاطر همين خاصيت تفكر از ساير جانداران متمايز شده است.

و بـنـابـرايـن حرف لام در كلمه (لكم ) لام غايت خواهد بود، و به آيه چنين معنا مى دهد: خداوند به خاطر شما دريا را مسخر كرد؛ يعنى آن را طورى آفريد كه كشتى شما بتواند بـر روى آن جـريـان يـابـد و انـسـانها از آن بهره مند شوند. ممكن هم هست لام را لام تعديه بـگـيـريم، در نتيجه مسخر كننده دريا خود انسان مى شود، كه آن را به اذن خدا مسخر خود مى كند.

و جـمله (لتجرى الفلك فيه بامره ) غايت و نتيجه تسخير بحر است، و جريان كشتى در دريـا بـه امـر خـدا، عبارت است از ايجاد جريان با كلمه (كن )، چون آثار اشياء نيز مـانـنـد خود اشياء منسوب به خداى تعالى است. و معناى جمله (و لتبتغوا من فضله ) اين اسـت كـه خـداى تـعالى درياها را اين چنين رام كرد، تا شما عطيه او را طلب كنيد، يعنى با سفرهاى دريايى، رزق خود را به دست آوريد.

و معناى جمله (و لعلكم تشكرون ) اين است كه خداى تعالى چنين كرد، به اميد اينكه شما در مقابل آن، او را شكر گزاريد.

ايـن سخن از باب ترقى دادن كلام، و عطف عام بر خاص است. قبلا داستان تسخير درياها را فـرموده بود كه جزئى از اجزاء آسمان و زمين است، و در اينجا تسخير همه موجودات در آسـمـانـهـا و زمـين را براى انسان ها به رخ مى كشد. و سخن در باره كلمه (لكم ) همان سخنى است كه در نظير آن در آيه قبل گذشت. و كلمه (جميعا) تأكيد است براى آنچه در آسمانها و زمين است. ممكن هم هست حال از آن باشد.

(و سخر لكم ما فى السموات و الارض جميعا) - معناى تسخير آنچه در آسمانها و زمين اسـت بـراى انـسـان، ايـن اسـت كـه اجـزاء عـالم مـشهود همه بر طبق يك نظام جريان دارد، و نـظـامـى واحـد بـر هـمه آنها حاكم است و بعضى را به بعضى ديگر مرتبط، و همه را با انـسـان مـربـوط و مـتـصـل مى سازد، و در نتيجه انسان در زندگى خود از موجودات علوى و سـفـلى منتفع مى شود، و روز به روز دامنه انتفاع و بهره گيرى جوامع بشرى از موجودات زمـيـنـى و آسـمـانـى گـسترش مى يابد، و آنها را از جهات گوناگون واسطه رسيدن به اغـراض ‍ خـود يعنى مزاياى حياتى خود قرار مى دهد، پس به همين جهت تمامى اين موجودات مسخر انسانند.

مفاد كلمـه (منه) در جمله (و سخر لكم ما فى السموات و ما فى الارض جمیعا منه)

و كـلمـه (مـن ) در (مـنـه ) ابـتـداء را مى رساند، و ضمير آن به خداى تعالى برمى گـردد، و ايـن جـار و مـجرور حال است براى آنچه در آسمانها و زمين است. و معنايش اين مى شـود كه خداى تعالى تمامى آنچه را كه در آسمانها و زمين است مسخر شما كرد، در حالى كه هستى همه آنها از ناحيه خدا آغاز شده است.

پـس ذوات هـمـه مـوجودات از ناحيه خدا آغاز شده، چون او آنها را ايجاد كرده، در حالى كه قـبـل از ايـجـاد الگـويـش را از جـايى نگرفته. و همچنين آثار و خواص آنها نيز مخلوقات اويـند كه يكى از آثار و خواص آنها همين ارتباط آنها به يك ديگر است كه نظام جارى در آنـهـا بوجود آورده، نظامى كه با زندگى انسانها مرتبط است، همچنان كه در جاى ديگر فرموده : (اللّه يبدو الخلق ثم يعيده ) و نيز فرموده : (انه هو يبدى و يعيد).

مفسرين براى كلمه (منه ) معانى ديگرى ذكر مى كنند كه هيچ يك از آنها خالى از تكلف نيست، و به همين جهت متعرض آنها نشديم.

(ان فى ذلك لايات لقوم يتفكرون ) - وجه ارتباط آيات نامبرده با تفكر روشن است.