آيه و ترجمه

ترجمه :

بنام خداوند بخشنده بخشايشگر
1 - پـربركت و زوال ناپذير است كسى كه حكومت جهان هستى به دست او است ، و بر همه چيز قادر است .
2 - هـمـان كـسـى كـه مـرگ و حـيـات را آفـريـد تـا شـمـا را بـيـازمـايـد كـه كـدامـيك بهتر عمل مى كنيد و او شكست ناپذير و بخشنده است .
3 - هـمـان كـسـى كه هفت آسمان را بر روى يكديگر آفريد، در آفرينش خداوند رحمان هيچ تضاد و عيبى نمى بينى ، بار ديگر نگاه كن ، آيا هيچ شكاف و خللى مشاهده مى كنى ؟
4 - بـار ديـگـر (بـه عـالم هـسـتـى ) نـگـاه كـن سـرانـجـام چـشـمـانـت (در جـسـتـجـوى خلل و نقصان ناكام مانده ) به سوى تو باز مى گردد در حالى كه خسته و ناتوان است .
5 - ما آسمان پايين را با چراغهاى پرفروغى زينت بخشيديم ، و آنها (شهب ) را تيرهائى براى شياطين قرار داديم و براى آنان عذاب دوزخ فراهم ساختيم .
تفسير:
هيچ نقصى در جهان هستى نمى بينى
ايـن سـوره با مساءله مهم مالكيت و حاكميت خداوند و جاودانگى ذات پاك او آغاز مى شود كه در واقع كليد همه بحثهاى اين سوره است .
مى فرمايد: (پربركت و زوال ناپذير است كسى كه حكومت جهان هستى به دست او است ، و او بـر هـمـه چـيـز قـادر اسـت ) (تـبـارك الذى بـيـده المـلك و هـو عـلى كل شى ء قدير).
(تـبـارك ) از مـاده (بركت ) در اصل از (برك ) (بر وزن برگ ) به معنى سينه شـتر است ، و هنگامى كه (برك البعير) گفته شود مفهومش اين است كه شتر سينه خود را بـه زمـيـن زد، سـپـس ايـن كـلمـه بـه مـعـنـى دوام و بـقـاء و زوال نـاپـذيـرى آمـده ، و در مـورد هـر نـعمتى كه پايدار و بادوام باشد گفته شده است ، مخزن آب را از اين رو (بركه ) مى گويند كه آب مدتى طولانى در آن باقى مى ماند.
در آيـه فـوق در حقيقت دليل مبارك بودن ذات پاك خدا ذكر شده و آن مالكيت و حاكميت او بر جـهـان و قـدرت او بـر هـمـه چـيـز اسـت ، و بـه هـمـيـن دليل وجودى است زوال ناپذير و پربركت .
در آيـه بـعـد بـه هدف آفرينش مرگ و حيات انسان كه از شؤ ون مالكيت و حاكميت خدا است اشـاره كـرده ، مـى فرمايد: (او كسى است كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كداميك بهتر عمل مى كنيد) (الذى خلق الموت و الحياة ليبلوكم ايكم احسن عملا).
(مـرگ ) اگـر به معنى فنا و نيستى باشد مخلوق نيست ، چرا كه خلقت به امور وجودى تـعلق مى گيرد، ولى مى دانيم كه حقيقت مرگ انتقال از جهانى به جهان ديگر است ، و اين قطعا يك امر وجودى است كه مى تواند مخلوق باشد.
و اگـر مـرگ در ايـنـجـا قبل از حيات ذكر شده به خاطر تاءثير عميقى است كه توجه به مرگ در حسن عمل دارد. گذشته از اينكه مرگ قبل از زندگى بوده است .
منظور از آزمايش خداوند چنانكه قبلا نيز گفته ايم نوعى پرورش است ،
بـه ايـن مـعـنـى كـه انـسانها را به ميدان عمل مى كشد تا ورزيده و آزموده و پاك و پاكيزه شوند. و لايق قرب خدا گردند.
قـابـل تـوجـه ايـنـكـه هـدف (آزمـايـش حـسـن ) عـمـل مـعـرفـى كـرده ، نـه كـثـرت عمل ، و اين دليل بر اين است كه اسلام به (كيفيت ) اهميت مى دهد نه به كميت مهم آن است كه عمل خالصانه و براى خدا مفيد و جامع باشد، هر چند از نظر كميت كم باشد.
لذا در اينكه منظور از (احسن عملا) چيست در بعضى از روايات اسلامى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل شده كه فرمود: اتمكم عقلا، و اشدكم لله خوفا، و احسنكم فيما امر الله به و نهى عنه نظرا، و ان كان اقلكم تطوعا! (منظور اين است كه كـدامـيـك از شـمـا عقل و خرد كامل تر، و خداترسى بيشتر، و آگاهى فزون تر بر اوامر و نواهى الهى داريد، هر چند اعمال مستحبتان كمتر بوده باشد).
بديهى است عقل كامل عمل را پاكتر و نيت را خالص تر و پاداش را بيشتر مى كند.
و در حـديـثـى از امـام صـادق (عـليـه السـلام ) مـى خـوانـيـم : ليـس يعنى اكثر عملا، و لكن اصـوبـكـم عـمـلا، و انـمـا الاصـابـة خـشـيـة الله و النـيـة الصـادقـة ، ثـم قـال الابـقـاء عـلى العـمـل حـتـى يـخـلص . اشـد مـن العـمـل ، و العـمـل الخـالص الصـالح الذى لا تـريـد ان يـحـمـدك عـليـه احـد الا الله عـز و جل :
(مـنـظـور ايـن نـيـسـت كـدامـيـك بيشتر عمل مى كنيد، بلكه منظور اين است كداميك صحيح تر عمل مى كنيد، و عمل صحيح آن است كه تواءم با خداپرستى
و نـيـت پـاك بـاشـد، سـپـس فـرمـود: نـگـهـدارى عـمـل از آلودگـى سـخـت تـر اسـت از خـود عـمـل ، و عـمـل خـالص صـالح ، عـملى است كه نمى خواهى احدى جز خدا تو را به خاطر آن بستايد).
در مـورد هـدف آفـريـنـش انـسـان در تـفـسـيـر سـوره (ذاريـات ) ذيـل آيـه 56 (و مـا خـلقـت الجـن و الانس الا ليعبدون ) بحث مشروحى داشتيم در آنجا هدف (عـبـوديـت خـدا) ذكـر شـده ، و در ايـنـجـا (آزمـايـش حـسـن عـمـل )، روشـن اسـت كـه مـساءله آزمون و امتحان از مساءله عبوديت جدا نيست ، همانگونه كه كمال عقل و خداترسى و نيت خالص كه در روايات بالا به آن اشاره شده ، روح عبوديت را تشكيل مى دهد.
به اين ترتيب عالم ميدان آزمايش بزرگى است براى همه انسانها، وسيله آزمايش ، مرگ و حـيـات ، و هـدف ايـن آزمـون بـزرگ رسـيـدن بـه حـسـن عمل ، كه مفهومش (تكامل معرفت ، و اخلاص نيت ، و انجام هر كار خير) است .
و اگر مى بينيم بعضى از مفسران (احسن عملا) را در اينجا به معنى ياد مرگ كردن ، يا آمـاده بـراى مـرگ شـدن ، و امـثال آن تفسير كرده اند در حقيقت اشاره به مصداقهائى از اين معنى كلى است .
و از آنـجـا كـه در ايـن مـيدان آزمايش بزرگ انسان گرفتار لغزشهاى فراوانى مى شود، نـبايد اين لغزشها او را ماءيوس كند، و از تلاش و كوشش براى اصلاح خويش باز دارد، در پـايـان آيـه بـه بندگان وعده يارى و آمرزش داده مى گويد: (و او شكست ناپذير و بخشنده است ) (و هو العزيز الغفور)
آرى او قادر بر هر چيز، و آمرزنده هر انسان توبه كارى است .
بعد از بيان نظام مرگ و زندگى ، به نظام كلى جهان پرداخته ، و انسان را به مطالعه مـجموعه عالم هستى دعوت مى كند، تا از اين طريق خود را براى آن آزمون بزرگ آماده كند، مـى فـرمـايد: (همان خدائى كه هفت آسمان را بر روى يكديگر آفريد) (الذى خلق سبع سموات طباقا).
درباره (آسمانهاى هفتگانه كمى قبل از اين در تفسير آيه 12 سوره طلاق بحث كرده ايم ، و در مـورد (طباقا) در اينجا بايد بيفزاييم كه بر اساس اين تعبير آسمانهاى هفتگانه هـر كـدام فـوق ديـگـرى قـرار دارد، زيـرا مـعـنـى (مـطـابـقـه ) در اصل آن است كه چيزى را فوق چيز ديگرى قرار دهند.
حال اگر آسمانهاى هفتگانه را اشاره به كرات هفتگانه منظومه شمسى بدانيم كه با چشم غير مسلح قابل رؤ يتند، هر كدام فاصله معينى از خورشيد دارند و هر يك فوق ديگرى است .
و اگـر آنـچـه را از سـتـارگـان ثـوابـت و سـيـار مـى بـيـنـيـم هـمـه را جـزء آسـمـان اول بـشـمـريـم مـعـلوم مى شود كه در مراحل بالاتر عوالم ديگرى است كه يكى برتر از ديگرى قرار دارد.
و بـه دنـبال آن مى افزايد: (در خلقت خداوند رحمان هيچ نقص و تضاد و عيبى نمى بينى ) (ما ترى فى خلق الرحمن من تفاوت ).
با تمام عظمتى كه عالم هستى دارد هر چه هست نظم است و استحكام ، و انسجام ، و تركيبات حساب شده ، و قوانين دقيق و اگر بى نظمى در گوشه اى از جهان راه مى يافت آن را به نابودى مى كشيد.
از نظام عجيب و شگفت انگيزى كه بر يك دانه اتم ، و ذرات الكترون و پروتون حاكم است گرفته ، تا نظامات حاكم بر كل منظومه شمسى ، و منظومه هاى ديگر و كهكشانها، همه در سيطره قوانين دقيقى قرار دارند كه آنها
را در مسير خاصى پيش مى برند، خلاصه همه جا قانون است و حساب ، و همه جا نظم است و برنامه .
و در پـايان آيه براى تاءكيد بيشتر مى فرمايد: (بار ديگر نگاه كن و عالم را با دقت بـنـگـر، آيـا هـيـچ شـكـاف و خلل و اختلافى در جهان مشاهده مى كنى )؟! (فارجع البصر هل ترى من فطور).
(فـطـور) از مـاده (فـطـر) (بـر وزن سـطـر) بـه مـعـنـى شـكـافـتـن از طـول اسـت ، و بـه مـعـنـى شـكـسـتـن (مـانـنـد افـطـار روزه ) و اختلال و فساد نيز مى آيد، و در آيه مورد بحث به همين معنى است .
مـنـظـور ايـن اسـت كـه هـر چـه انـسـان در جـهـان آفـريـنـش دقـت كـنـد كـمـتـريـن خلل و ناموزونى در آن نمى بيند.
و لذا در آيه بعد براى تاءكيد همين معنى مى افزايد: (بار ديگر ديده خود را باز كن ، و دو مـرتـبـه بـه عالم هستى بنگر، سرانجام چشمانت به سوى تو باز مى گردد در حالى كـه خسته و ناتوان شده ، و در جستجوى خلل و نقصان در اين عالم بزرگ ناكام مانده است )! (ثم ارجع البصر كرتين ينقلب اليك البصر خاسئا و هو حسير).
(كرتين ) از ماده (كر) (بر وزن شر) به معنى توجه و بازگشت به چيزى است ، و (كـرة ) بـه مـعـنى تكرار و (كرتين ) تثنيه آن است ، ولى بعضى از مفسران گفته انـد كـه مـنـظور از (كرتين ) در اينجا معنى تثنيه نيست ، بلكه منظور توجه اى مكرر و پى درپى و متعدد است .
بـنـا بـر ايـن حـداقـل قرآن در اين آيات دستور به مردم مى دهد كه سه بار در عالم هستى بنگرند، و اسرار آفرينش را مطالعه كنند، و به يك معنى بارها
و بـارهـا دقـيـق شـونـد و هـنـگـامـى كـه نـتـوانـسـتـنـد كـمـتـريـن خلل و نقصانى در اين نظام عجيب بيابند به آفريننده اين دستگاه و خالق اين جهان و علم و قدرت بى پايان آشناتر شوند.
(خـاسى ء) از ماده (خساء) و (خسوء) (بر وزن مدح و خشوع ) هرگاه در مورد چشم به كار رود به معنى خسته و ناتوان شدن است ، و هرگاه در مورد (سگ ) به كار رود به معنى دور كردن آن است .
(حـسـيـر) از مـاده (حـسر) (بر وزن قصر) به معنى برهنه كردن است ، و از آنجا كه انـسـان بـه هـنگام خستگى تاب و توان خود را از دست مى دهد و گوئى برهنه از نيروهاى خود مى شود به معنى خستگى و ناتوانى آمده است ، بنابراين (خاسى ء) و (حسير) در آيه فوق هر دو به يك معنى و براى تاءكيد در موضوع درماندگى و ناتوانى چشم از ديدن نقصانى در نظام عالم هستى است .
بعضى ميان اين دو چنين فرق گذاشته اند (خاسى ء) به معنى ناكام و (حسير) به معنى ناتوان است .
به هر حال از اين آيات دو نتيجه مهم مى توان گرفت : نخست اينكه قرآن به همه رهروان راه حـق ، دسـتور مؤ كد مى دهد كه هر چه مى توانند در اسرار عالم هستى و شگفتيهاى جهان آفـريـنـش بـيـشـتـر مـطـالعـه و دقت كنند، و به يك بار و دو بار قناعت ننمايد، چه بسيار اسرارى كه در نگاه اول و دوم خود را نشان نمى دهد، ديده هاى تيزبين لازم است كه بعد از چندين نگاه آنها را بيابد.
ديگر اينكه هر قدر انسان در اين نظام دقيق تر و باريكتر شود انسجام آن را بهتر درك مى كند، انسجامى خالى از هرگونه نقص و خلل و كژى و اعوجاج .
و اگـر در نـظـر سـطـحـى و ابـتـدائى بـعضى از پديده هاى اين جهان به عنوان شرور و آفات و فساد ديده مى شود (همچون زمين لرزه ها، سيلابها و بيماريها و
حـوادث نـاگـوارى كـه گهگاه در زندگى انسانها رخ مى دهد) در مطالعات دقيق تر روشن مى شود كه آنها نيز اسرار و فلسفه هاى دقيق و مهمى دارد.
ايـن آيـات اشـاره روشـنـى بـه بـرهـان نـظـم دارد كه مى گويد: وجود نظم در هر دستگاه نشانه وجود علم و قدرتى در پشت آن دستگاه است ، و گرنه حوادث اتفاقى حساب نشده ، و تـصـادفـهاى كور و كر، هرگز نمى تواند مبداء نظام و حساب گردد، همانگونه كه در حـديـث مـعـروف مـفـضـل از امـام صـادق (عـليـه السـلام ) آمـده اسـت : ان الاهمال لا ياتى بالصواب ، و التضاد لا ياتى بالنظام :
(مهمل كارى هرگز نتيجه درست نمى دهد، و تضاد مبداء نظام نمى گردد)!
آخـريـن آيـه مـورد بـحـث نـظرى به صفحه آسمان افكنده ، و از ستارگان درخشنده و زيبا سـخـن بـه مـيـان آورده : مـى گـويـد: (مـا آسـمـان پـايين را با چراغهاى پرفروغى زينت بـخـشـيـديم ، و آنها را تيرهائى براى شياطين قرار داديم ، و براى آنها عذاب آتش دوزخ فـراهـم سـاخـتـيـم ) (و لقـد زيـنا السماء الدنيا بمصابيح و جعلناها رجوما للشياطين و اعتدنا لهم عذاب السعير).
يك نگاه به آسمان در يك شب تاريك و پرستاره ، و توجه به آن عوالم رؤ يائى دوردست ، و تـصور نظامهائى كه بر آنها حاكم است ، و دقت در زيبائى و ظرافت و عظمت و سكوت اسـرارآمـيـز و پـر ابهتى كه بر آنها سايه افكنده ، انسان را در جهانى مملو از عرفان و نـور حـق وارد مـى كـنـد، و در عـوالمـى از عـشـق پروردگار سير مى دهد كه با هيچ زبانى قابل توصيف نيست .
اين آيه بار ديگر اين حقيقت را تاءكيد مى كند كه تمام ستارگانى كه ما
مـى بـيـنـم هـمـه بـخـشـى از آسمان اول است ، آسمانى كه از ميان آسمانهاى هفتگانه به ما نزديكتر مى باشد، و به همين دليل به عنوان (السماء الدنيا) (آسمان نزديك و پايين ) از آن تعبير شده است .
تـعبير به (رجوم ) (تيرها) اشاره به شهابها است كه همچون تيرى از يكسوى آسمان به سوى ديگر پرتاب مى شود، مى دانيم (شهب ) باقيمانده ستارگانى است كه طى حـوادثـى از هـم مـتـلاشـى شـده ، بـنا بر اين اگر مى گويد ما كواكب را تيرهائى براى شياطين قرار داديم اشاره به همين سنگريزه هاى مخصوص است .
و امـا ايـنـكه چگونه شياطين با تيرهاى شهاب كه سنگهاى كوچك سرگردانى در آسمانها هـسـتـنـد نـشـانـه گـيـرى مـى شـونـد شـرح آن را در تـفـسـيـر نـمـونه جلد 11 صفحه 42 (ذيـل آيـه 18 سـوره حـجـر) و در جـلد 19 صـفـحـه 15 بـه بـعـد (ذيل آيه 20 سوره صافات ) مشروحا بيان كرده ايم .
نكته :
عظمت عالم آفرينش
بـا اينكه قرآن مجيد از محيط عقب افتاده عصر جاهليت عرب برخاست ولى غالبا تاءكيد مى كند كه مسلمانان در اسرار با عظمت عالم هستى بينديشند، مطلبى كه در عصر جاهليت مفهوم نـداشـت ، و ايـن خـود دليـل روشـنى است بر اينكه قرآن از مبداء ديگرى صادر شده ، و هر قدر علم و دانش پيش مى رود عظمت تاءكيدات قرآن در اين زمينه آشكارتر مى گردد.
مـى دانـيـم كـره زمـيـنـى كـه مـا در آن زنـدگـى مـى كـنـيـم بـا تـمـام بـزرگى كه دارد در مقابل مركز منظومه شمسى يعنى قرص (خورشيد) به اندازه اى كوچك است كه اگر يك ميليون و دويست هزار كره زمين را روى هم بگذارند تازه
به اندازه قرص آفتاب مى شود!
از سـوى ديـگـر مـنـظـومـه شمسى ما جزئى از يك كهكشان عظيم است كه همان كهكشان (راه شيرى ) نام دارد.
طـبـق مـحـاسـبـات دانـشمندان فلكى تنها در كهكشان ما بالغ بر يكصد ميليارد (000 000 000 100) سـتـاره وجـود دارد كه خورشيد ما با تمام عظمتش يكى از ستاره هاى متوسط آن محسوب مى شود!
از سـوى سـوم در ايـن جـهـان بزرگ آنقدر كهكشان وجود دارد كه از حساب و شماره بيرون است . و هر قدر تلسكوپهاى نجومى عظيمتر و مجهزتر مى شوند كهكشانهاى تازه اى كشف مى شود!
و چـه بـزرگ است خدائى كه اين طرح عظيم را با آن نظام دقيق ريخته العظمة لله الواحد القهار
آيه و ترجمه

ترجمه :

6 - و بـراى كـسـانى كه به پروردگارشان كافر شدند عذاب جهنم است و بد جايگاهى است .
7 - هـنـگـامـى كـه در آن افكنده مى شوند صداى وحشتناكى از آن مى شنوند و اين در حالى است كه پيوسته مى جوشد.
8 - نـزديـك اسـت از شـدت غـضب پاره پاره شود، هر زمان گروهى در آن افكنده مى شوند نگهبانان دوزخ از آنها سؤ ال مى كنند: مگر انذاركننده الهى به سراغ شما نيامد!
9 - مـى گـويـنـد: آرى ، انـذاركـنـنـده به سراغ ما آمد، ولى ما او را تكذيب كرديم و گفتيم خداوند هرگز چيزى نازل نكرده ، و شما در گمراهى بزرگى هستيد!
10 - و مـى گـويـنـد: اگـر مـا گـوش شـنـوا داشـتـيـم ، يـا تعقل مى كرديم ، جزء دوزخيان نبوديم .
11 - اينجاست كه به گناه خود اعتراف مى كنند، دور باشند دوزخيان از رحمت خدا!
تفسير
اگر گوش شنوا و فكر بيدار داشتيم در دوزخ نبوديم !
از آنـجـا كـه در آيـات گـذشـتـه سـخـن از نـشـانـه هـاى عـظـمـت و قـدرت خـدا و دلائل آن در عـالم آفـريـنـش بـود، در آيـات مـورد بـحـث سـخـن از كسانى مى گويد كه اين دلائل را نـاديـده گـرفـته ، و راه كفر و شرك را پيش مى گيرند، و همچون شياطين ، عذاب الهى را به جان مى خرند.
نخست مى فرمايد:
(بـراى كسانى كه به پروردگارشان كافر شدند عذاب جهنم است و بد جايگاهى است ) (و للذين كفروا بربهم عذاب جهنم و بئس المصير).
سـپـس بـه شرح گوشه اى از اين عذاب وحشتناك پرداخته مى افزايد: (هنگامى كه كفار در آن افـكنده مى شوند صداى وحشتناكى از آن مى شنوند و اين در حالى است كه پيوسته مى جوشد و غليان دارد) (اذا القوا فيها سمعوا لها شهيقا و هى تفور).
آرى هنگامى كه آنها با نهايت ذلت و حقارت در آن پرتاب مى شوند
فرياد وحشتناك و طولانى جهنم برمى خيزد، و تمام وجود آنها را در وحشت فرو مى برد.
(شـهـيـق ) در اصـل به معنى صداى زشت و منكرى همچون صداى الاغ است ، و گاه گفته انـد از مـاده (شـهـوق ) بـه مـعـنـى طـولانـى بـودن گـرفـتـه شـده (لذا كـوه بـلنـد را جبل شاهق مى گويند) بنابراين (شهيق ) به معنى ناله طولانى است .
بـعـضـى گـفته اند (زفير) صدائى است كه در گلو مى پيچد، و (شهيق ) صدائى است كه در سينه رفت و آمد مى كند، و به هر حال اشاره به صداهاى وحشت انگيز و ناراحت كننده است .
سـپـس بـراى مـجسم ساختن شدت خشم (دوزخ ) مى افزايد: (نزديك است از شدت غضب پاره پاره شود)! (تكاد تميز من الغيظ).
درسـت هـمـانـنـد ظرف عظيمى كه روى آتش فوق العاده پرحرارتى گذارده اند و چنان مى جـوشـد و زيـر و رو مـى شود كه هر زمان بيم متلاشى شدن آن مى رود، و يا همچون انسان خشمگينى كه مى جوشد و مى خروشد و فرياد مى كشد و نزديك است منفجر گردد، آرى چنين است منظره دوزخ اين كانون خشم خدا!
سپس ادامه مى دهد: (هر زمان گروهى از كافران در آن افكنده مى شوند نگهبانان دوزخ از روى تعجب و توبيخ از آنها سؤ ال مى كنند مگر شما رهبر و راهنما نداشتيد؟ مگر انذاركننده الهـى بـه سـراغ شـمـا نـيـامد)؟ پس چرا به اين روز سياه افتاده ايد؟! (كلما القى فيها فوج سالهم خزنتها ا لم ياتكم نذير).
آنـهـا بـاور نـمى كنند كه انسانى آگاهانه و با داشتن رهبر آسمانى به چنين سرنوشتى گرفتار شود، و چنين جايگاهى را براى خود انتخاب كند.
(ولى آنـان در پـاسـخ مـى گـويند: آرى انذاركننده به سراغ ما آمد، ولى ما او را تكذيب كـرديـم و گفتيم خداوند هرگز چيزى نازل نكرده و خداوند وحى بر كسى نفرستاده است ، تـا بـه هواى نفس خويش ادامه دهيم ، حتى به آنها گفتيم شما در گمراهى عظيمى هستيد)! (قـالوا بـلى قـد جـاءنـا نـذيـر فـكـذبـنـا و قـلنـا مـا نزل الله من شى ء ان انتم الا فى ضلال كبير).
نه تنها آنها را تصديق نكرديم ، و به پيام حياتبخششان گوش فرا نداديم ، بلكه به مخالفت برخاسته ، و اين طبيبان روحانى را گمراه خوانديم ، و از خود رانديم .
بـعد به دليل اصلى بدبختى و گمراهى خود اشاره كرده ، (مى گويند: اگر ما گوش شـنوا داشتيم ، و عقل خود را به كار مى گرفتيم ، هرگز از دوزخيان نبوديم )! (و قالوا لو كنا نسمع او نعقل ما كنا فى اصحاب السعير).
آرى (ايـنـجـاسـت كـه بـه گـناه خود اعتراف مى كنند، دور باشند دوزخيان از رحمت خدا)! (فاعترفوا بذنبهم فسحقا لاصحاب السعير).
در اين آيات ضمن بيان سرنوشت وحشتناك دوزخيان ، انگشت روى علت اصلى بدبختى آنها گـذارده شـده اسـت ، مـى گـويـد: از يـكـسـو خـداونـد گـوش شـنـوا عـقـل و هـوش داده ، و از سـوى ديـگـر پـيـامـبـرانـش را بـا دلائل روشن فرستاده ، اگر اين دو با هم ضميمه شوند سعادت انسان تاءمين است .
ولى هـنـگـامـى كـه انـسـان گـوش دارد امـا بـا آن نـمـى شـنـود، و چشم دارد و نمى بيند، و عـقـل دارد و نـمى انديشد، اگر تمام پيامبران الهى و كتب آسمانى به سراغ او آيند اثرى ندارد!
در روايتى آمده است كه جمعى در محضر پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) مدح و سـتـايـش از مـسـلمـانـى كـردنـد، رسـول خـدا (صـلى الله عـليـه و آله و سـلم ) فرمود: كيف عقل الرجل ؟!: (عقل او چگونه است )؟
عـرض كـردنـد: اى رسـول خـدا! ما از تلاش و كوشش او در عبادت و انواع كارهاى خير سؤ ال مى كنيم ، شما از عقلش سؤ ال مى فرمائيد؟
فـرمـود: (ان الاحـمـق يـصـيـب بـحمقه اعظم من فجور الفاجر، و انما يرتفع العباد غدا فى الدرجـات ، و يـنـالون الزلفى من ربهم على قدر عقولهم !. (مصيبتى كه از ناحيه حماقت احـمـق حـاصل مى شود بدتر است از فجور فاجران و گناه بدكاران ، خداوند فرداى قيامت مـقـام بـنـدگان را به مقدار عقل و خرد آنها بالا مى برد، و بر اين اساس به قرب خداوند نائل مى گردند).
(سحق ) (بر وزن قفل ) در اصل به معنى سائيدن و نرم كردن است ، و به لباس كهنه نـيـز گـفـتـه مى شود، ولى در اينجا به معنى دورى از رحمت خدا است ، بنا بر اين فسحقا لاصحاب السعير مفهومش اين است كه دوزخيان از رحمت خدا دور باشند، و از آنجا كه نفرين خـداونـد تـواءم بـا تـحقق خارجى است اين جمله دليل بر اين است كه اين گروه به كلى از رحمت خدا دورند.
نكته
ارزش والاى عقل و خرد
ايـن نـخـسـتـيـن بـار نـيـسـت كـه قـرآن مـجـيـد بـه ارزش فـوق العـاده عـقـل و خـرد اشـاره مـى كـنـد، و گـنـاه عـمـده دوزخـيـان و عـامـل اصـلى بـدبـخـتى آنها را از كار انداختن اين نيروى الهى مى شمرد، بلكه هر كس با قـرآن آشنا باشد مى داند كه در مناسبتهاى مختلف اهميت اين موضوع را آشكار ساخته است ، و على رغم دروغپردازيهاى كسانى كه مذهب را وسيله تخدير مغزها، و ناديده گرفتن فرمان عـقـل و خـرد مـى شـمـرنـد، اسـلام اسـاس خـداشـنـاسـى و سـعـادت و نـجـات را بـر عـقـل و خـرد مى نهد، و روى سخنش در همه جا با (اولوالالباب ) و (اولوالابصار) و انديشمندان و دانشمندان است .
در منابع اسلامى آنقدر روايت در اين زمينه وارد شده كه از حساب بيرون است ، جالب اينكه كـتـاب مـعـروف (كـافـى ) كـه از مـعـتـبـرتـريـن مـنـابـع حـديـث اسـت مـشـتـمـل بـر كـتـابـهـائى اسـت كـه نـخـسـتـيـن كـتـابـش بـه نـام كـتـاب (عـقـل و جـهـل ) اسـت ، و هـر كـس ‍ روايـاتـى را كـه در ايـن زمـيـنـه در ايـن كـتـاب نـقـل شـده ملاحظه كند به عمق بينش اسلام در اين باره پى مى برد، و ما در اينجا به ذكر دو روايت قناعت مى كنيم :
در حـديـثـى از عـلى (عـليـه السـلام ) (در هـمـيـن كـتـاب ) آمـده اسـت : جبرئيل بر آدم نازل شد و گفت من مامورم كه تو را ميان يكى از اين سه موهبت مخير كنم ، تا يـكـى را بـرگـزيـنـى ، و بـقـيـه را رهـا كـنـى ، آدم گـفـت : آنـهـا چـيـسـت ؟ جبرئيل در پاسخ گفت : (عقل ) و (حياء) و (دين ).
آدم گفت : من عقل را برگزيدم ، جبرئيل به (حياء) و (دين ) گفت او را رها كنيد و به دنـبـال كـار خـود بـرويـد، گـفـتـنـد مـا مـامـوريـم هـمـه جـا بـا عـقـل بـاشـيـم و از آن جـدا نـشـويـم ! جـبـرئيـل گـفـت : حال كه چنين است به ماموريت خود عمل
كنيد، سپس به آسمان صعود كرد)!.
ايـن لطـيـفـتـريـن تـعـبـيـرى اسـت كـه مـمـكـن اسـت دربـاره عـقـل و خـرد، و نـسـبـت آن بـا (حـيـا) و (ديـن ) گـفـتـه شـود، چـرا كـه اگـر عـقـل از دين جدا گردد با اندك چيزى بر باد مى رود، يا به انحراف كشيده مى شود، و اما (حـيـا) كـه مـانـع انـسان از ارتكاب زشتيها و گناهان است آن نيز ثمره شجره معرفت و عقل و خرد است .
ايـن نـشـان مـى دهـد كـه (آدم ) سـهـم قـابـل مـلاحـظـه اى از عـقـل داشـت كـه بـه هـنـگـام مـخـيـر شـدن در مـيـان ايـن سـه چـيـز، مـرحـله بـالاتـر عقل را برگزيد، و در سايه آن هم دين را تصاحب كرد و هم حيا را.
در حـديـث ديـگرى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : من كان عاقلا كان له دين ، و من كـان له ديـن دخـل الجـنـة : (كـسـى كـه عـاقل باشد دين دارد، و كسى كه دين داشته باشد داخل بهشت مى شود) (بنابراين بهشت جاى عاقلان است )
البته عقل در اينجا به معنى معرفت راستين است ، نه شيطنتهاى شياطين كه در سياستمداران جـبـار و ظـالم جـهـان ديـده مـى شـود كـه بـه گـفـتـه امـام صـادق (عـليـه السـلام ) شـبيهة بـالعـقـل ، و ليـسـت بـالعـقـل (شـبـيـه عـقـل اسـت ولى عقل نيست )!.
آيه و ترجمه

ترجمه :

12 - كسانى كه از پروردگارشان در نهان مى ترسند آمرزش و اجر بزرگى دارند.
13 - گفتار خود را پنهان كنيد يا آشكار (تفاوتى نمى كند) او به آنچه در دلها است آگاه است .
14 - آيا آن كسى كه موجودات را آفريده از حال آنها آگاه نيست ؟ در حالى كه او از اسرار دقيق با خبر، و نسبت به همه چيز عالم است .
تفسير:
آيا خالق جهان ، از اسرار جهان آگاه نيست ؟
بـه دنـبـال بـحـثـهائى كه در آيات گذشته پيرامون كفار و سرنوشت آنها در قيامت بيان شد، قرآن در آيات مورد بحث به سراغ مؤ منان و پاداشهاى عظيم آنها مى رود.
نخست مى فرمايد: (كسانى كه از پروردگارشان در نهان مى ترسند
مغفرت و پاداش عظيمى دارند) (ان الذين يخشون ربهم بالغيب لهم مغفرة و اجر كبير).
تعبير به (غيب ) در اينجا ممكن است اشاره به معرفت خداى ناديده ، و يا معاد ناديده ، و يا همه اينها بوده باشد.
ايـن احتمال نيز در تفسير آيه داده شده است كه اشاره به ترس از خداوند در مورد معاصى پنهانى باشد، چرا كه اگر انسان معصيت پنهان نكند به طريق اولى معصيت آشكار نخواهد كـرد، و يـا ايـن تـعبير اشاره به مقام خلوص نيت در پرهيز از گناهان ، و انجام اوامر الهى مى باشد، زيرا عمل پنهانى از ريا دورتر است .
جمع ميان اين تفسيرها نيز مانعى ندارد.
تـعـبـير به (مغفرة ) به صورت (نكره ) و همچنين (اجر كبير) اشاره به عظمت و اهـمـيـت آن اسـت ، يعنى آنچنان اين مغفرت و اجر و پاداش عظيم است كه براى همه ناشناخته خواهد بود.
سـپـس بـراى تـاءكيد مى افزايد: (اگر گفتار خود را پنهان كنيد يا آشكار، خداوند به آنچه در دلهاست آگاه است ) (و اسروا قولكم او اجهروا به انه عليم بذات الصدور).
بـعـضـى از مـفـسـران شـاءن نـزولى بـراى ايـن آيـه از (ابـن عـبـاس ) نـقـل كـرده انـد كـه جمعى از كفار يا منافقان پشت سر پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) سخنان ناروائى مى گفتند و جبرئيل به پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) خبر مـى داد، بـعـضـى از آنـهـا بـه يـكـديگر گفتند: اسروا قولكم : (سخنان خود را پنهانى بـگـوئيـد تـا خـداى مـحـمد نشنود)! آيه فوق نازل شد و گفت : چه آشكار بگوئيد و چه پنهان خدا از آن آگاه است .
آيـه بـعـد در حـقـيـقـت بـه مـنـزله دليـلى اسـت بـراى آنـچـه در آيـه قـبـل آمـد مـى فـرمـايـد: آيـا آن كـسـى كـه مـوجـودات را آفـريـده از حـال آنـهـا آگاه نيست ؟ در حالى كه او از دقيقترين اسرار با خبر و نسبت به همه چيز عالم است ) (الا يعلم من خلق و هو اللطيف الخبير).
در تـفـسـيـر جـمـله (الا يـعـلم مـن خلق ) احتمالات گوناگونى داده اند: بعضى گفته اند منظور اين است كه آيا خدائى كه دلها را آفريده از اسرار درون آنها آگاه نيست ؟
يا اينكه : خدائى كه بندگان را آفريده آيا از اسرار بندگان بى خبر است ؟
يا اينكه خداوندى كه تمام عالم هستى را آفريده از همه اسرار جهان آگاه است ، آيا انسان كه موجودى از اين خلقت عظيم است اسرارش بر خدا پوشيده است ؟!
بـه هـر حال براى درك اين حقيقت بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه خلقت خداوند دائمى است ، يعنى لحظه به لحظه فيض ‍ وجود از ناحيه او به مخلوقات مى رسد، و چنان نيست كه آنها را بيافريند و به حال خود واگذارد.
اصولا ممكنات وابسته وجود او هستند، و اگر لحظه اى پيوند آنها از ذات پاكش قطع شود راه فـنـا پـيـش مـى گـيـرنـد، تـوجـه بـه ايـن پـيـونـد دائمـى و خـلقـت مـسـتـمـر بـهـترين دليل بر علم خداوند نسبت به اسرار همه موجودات در هر زمان و هر مكان است .
تـوصـيـف خـداونـد بـه (لطيف ) از اين نظر است كه لطيف از ماده (لطف ) به معنى هر مـوضـوع دقـيـق ، ظـريف ، و هرگونه حركت سريع و جسم لطيف است بنابراين لطيف بودن خداوند اشاره به علم او نسبت به اسرار دقيق و ظريف
آفرينش است ، و گاه به معنى خلقت اجسام لطيف و كوچك و ذره بينى و مافوق ذره بينى آمده است .
اشـاره بـه ايـنـكـه هـر قـدر نيات قلبى شما پنهان و مخفى باشد، و يا سخنان خود را در مـجالس محرمانه بگوئيد، و يا اعمال خلاف را در خلوتگاهها انجام دهيد خداوند لطيف از همه آنها باخبر است .
بـعـضـى از مـفـسـران در تـفـسـيـر (لطـيـف ) گفته اند: (هو الذى يكلف اليسير و يعطى الكثير): (او كسى است كه تكليف را آسان مى كند و پاداش را فراوان مى دهد).
در حقيقت اين نيز يكنوع ظرافت و دقت در رحمت است .
بعضى نيز گفته اند توصيف خداوند به لطيف ، به خاطر اين است كه در درون همه اشياء نفوذ دارد و جائى در همه جهان از او خالى نيست .
امـا هـمـه ايـنـها به يك حقيقت بازمى گردد، و تاءكيدى است بر عمق آگاهى خداوند و علم او به اسرار نهان و آشكار.