آيات 1 تا 16 سوره ص

ترجمه آيات

به نام خداى رحمان و رحيم. ص، سوگند به قرآن كه داراى تذكر است (1).

كه كافران در سركشى و خلافند (2).

پـيش از آنان چه نسلها را كه هلاك كرديم، وقتى به فرياد آمدند كه كار از كار گذشته بود (3).

و تـعـجـب كـردنـد كـه بـيـم رسـانـى از خـودشـان به سويشان آمده و كافران گويند اين جادوگرى دروغگو است (4).

چگونه خدايان را يك خدا كرده اين چيزى سخت عجيب است (5).

و اشراف و بزرگانشان به راه افتادند و گفتند برويد و با خدايانتان بسازيد كه اين خود روشى است مطلوب (6).

چنين چيزى از ديگر ملتها نشنيده ايم و اين به جز دروغ نمى تواند باشد (7).

چـگـونـه از بـين ما قرآن به او نازل شود؟ اينها همه بهانه است بلكه اينان از تذكار من به شك اندرند چون هنوز عذاب را نچشيده اند (8).

مگر خزانه هاى رحمت پروردگار مقتدر و بخشنده نزد آنهاست ؟ (9).

و يـا مـلك آسـمـانـها و زمين و آنچه بينشان هست از ايشان است تا به هر سبب كه مى توانند بالا روند (10).

اين سپاه نالايق اينجا نيز چون دسته هاى ديگر شكست پذير است (11).

پـيـش از آنـهـا نـيـز قـوم نـوح و عاد و فرعون صاحب قدرت (پيامبران ما را) تكذيب كردند (12).

و قوم ثمود و قوم لوط و اهل ايكه كه آنها دسته ها بودند (13).

همگى پيغمبران را تكذيب كردند و مجازات من بر آنها محقق گشت (14).

اينان نيز جز يك صيحه را كه بازگشت ندارد انتظار نمى برند (15).

گويند پروردگارا پيش از رسيدن روز رستاخيز سهم ما را بياور (16).

بيان آيات

محتواى كلى سوره مباركه ص

در ايـن سـوره گـفـتـار پـيـرامون رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) دور مى زند و ايـنـكـه آن جـنـاب بـا ذكـرى از نـاحـيـه خـدا كـه بـر او نـازل شـده مـردم را انـذار مـى كـنـد و بـه سوى توحيد و اخلاص در بندگى خداى تعالى دعوت مى كند.

و لذا مـطـلب را از ايـنجا شروع مى كند كه كفار به عزت خيالى خود مى بالند و به همين جـهـت دسـت از دشـمـنـى با تو برنداشته از پيروى و ايمان به تو استكبار مى ورزند، و مـردم را هـم از ايـنـكـه بـه تـو ايـمـان بـياورند جلوگيرى كرده، به اين منظور سخنانى باطل مى گويند، و آنگاه آن سخنان را در فصلى جداگانه رد مى كند.

و پـس از آن رسـول گـرامـى خود را امر به صبر نموده و سرگذشت بندگان (اواب ) خود را در يك فصل به يادش مى آورد، و آنگاه عاقبت كار مردم با تقوى و سرانجام طاغيان را در فـصلى خاطرنشان نموده. سپس آن جناب را دستور مى دهد به اينكه مأموريت خود را در انـذار انـجـام دهـد و مـردم را بـه سـوى تـوحـيـد دعـوت كـنـد. و نيز در فصلى ديگر مى فـرمـايـد: كـه خـدا از هـمـان روز نـخـسـت كه به ملائكه امر كرد تا براى آدم سجده كنند و شيطان امتناع كرد، اين قضاى حتمى را راند كه سرانجام پيروان شيطان و خود او به آتش مـنـتـهـى شـود. و ايـن سـوره بـه شـهـادت سـيـاق آيـاتـش در مـكـه نازل شده.

توضـيـح مـعـنـاى آيـه: (و القـرآن ذى الذكـر بل الذين كفروا فى عزة و شقاق)

(ص و القران ذى الذكر بل الّذين كفروا فى عزة و شقاق )

مـراد از (ذكر) ذكر خداى تعالى و يادآورى اوست به توحيدش و به معارف حقى كه از تـوحيد او سرچشمه مى گيرد، مانند: معاد، نبوت و غير آن دو. و كلمه عزة به معناى امتناع و زير بار نرفتن است. و كلمه (شقاق ) به معناى مخالفت است.

در مجمع البيان آمده كه: (اصل كلمه (شقاق ) به اين معنا بوده كه هر يك از دو طايفه مـخـالف هـم به طرفى بروند، و از همين باب است كه مى گويند: فلانى شق عصا كرد، يعنى مخالفت نمود).

و از سياق برمى آيد كه جمله (و القرآن ذى الذكر) سوگند باشد، مانند سوگندى كه در (يس و القران الحكيم ) و در (ق و القران المجيد) و در (ن و القلم ) است، نه اينكه عطف بر ما قبل باشد.

چـيـزى كـه هـسـت بـايـد در جـسـتـجـوى (مقسم عليه ) آن باشيم، يعنى ببينيم براى چه مـطـلبـى سـوگـنـد يـاد كـرده ؟ آنـچـه از اعـراضـى كـه در جـمـله (بـل الّذيـن كـفـروا فى عزة و شقاق ) است، برمى آيد اين است كه: آن مطلب امرى است كه مشركين از قبول آن خوددارى مى كرده اند و عزت و شقاق به خرج مى داده اند، و ملتهاى بيشمارى به خاطر امتناع از پذيرفتن آن هلاك گشته اند.

از سـوى ديـگـر از ايـنـكـه بـعـد از ايـن سـوگـنـد و هـلاكـت مـلتـهـا، بـه مـنـذر بـودن رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـليـه و آله و سلّم) و نـقـل سـخـنانى كه كفار عليه او گفتند، و دستوراتى كه سران كفار در مقابل انذار آن جناب به كفار داده اند مى پردازد، برمى آيد آن مـطـلبى كه به خاطر اثبات آن، سوگند خورده، چيزى نظير (انك لمن المرسلين ) بـوده اسـت، چون علاوه بر قرائنى كه گفتيم، در اين سوره مكرر متعرض ‍ انذار آن جناب شده است.

مفسرين، هم درباره اعراب و هم درباره معناى آيه (ص و القران ذى الذكر) وجوه بسيار آورده انـد كـه بـيـشـتـر آنـها بى معنا است و ما از ايراد آن خوددارى كرديم، چون فايده اى نداشت.

و معناى آيه مورد بحث - و خدا داناتر است - اين است كه: من به قرآن كه متضمن ذكر و يـادآورى اسـت سـوگـند مى خورم كه تو به طور قطع و يقين از انذار كنندگانى ؛ بلكه آنهايى كه كافر شدند، از قبول اين معنا و پيروى تو امتناع ورزيدند و مخالفت كردند.

كلمه (قرن ) به معناى مردمى است كه در يك عصر زندگى مى كنند. و كلمه (مناص ) مـصـدر (ناص ينوص ) است كه بنا به گفته صاحب مجمع البيان اگر با (نون ) خـوانـده شود معناى تاخر را مى دهد و اگر با (باء) خوانده شود معناى تقدم را مى دهد. بعضى هم آن را به معناى فرار دانسته اند.

و مـعـنـاى آيـه چـنـيـن اسـت كـه: ما قبل از اين كفار، چه بسيار قرنها و امتها را كه به كيفر تـكـذيـب پـيـامـبـران مـنـذر هـلاك كـرديـم، و در هـنـگـام نـزول عـذاب ديـگـر مجال فرار برايشان نماند و گفتن واويلا به دردشان نخورد و هر چه فرياد زدند: (يا ويـلنـا انـا كـنـا ظـالمين ) سودى به حالشان نبخشيد و هر چه به خداى سبحان استغاثه كـردنـد، فـايده اى نديدند، چون هنگام، هنگام تاخر عذاب و مؤ اخذه نبود و يا هنگام فرار نبود.

يـعـنـى تـعـجـب كردند از آمدن منذرى از جنس خودشان، يعنى از جنس بشر، چون مسلك وثنيت منكر رسالت بشر است.

كـفـار در ايـنـكـه گـفـتـه انـد: (هـذا سـاحـر كـذاب ) اشـاره كـرده انـد بـه رسـول خـدا (صـلّى اللّه عليه و آله و سلّم) و او را متهم به سحر كرده اند، چون از آوردن مثل آنچه كه آن جناب آورد يعنى قرآن عاجز شدند. و نيز آن جناب را متهم كردند به دروغ، و گمان كردند كه وى به دروغ، قرآن و معارف حقيقى آن را به خدا نسبت مى دهد.

كـلمـه (عجاب ) بدون تشديد جيم، اسم مبالغه است ، و با تشديد جيم مبالغه بيشترى را مى رساند، و معنايش (بسيار عجيب ) است.

و ايـن جـمـله تـتـمه كلام كفار است و استفهام در آن استفهام تعجب است، يعنى شنونده را به تـعـجـب واداشـتن. و كلمه (جعل ) به معناى گرداندن و قرار دادن است ، و - به طورى كـه گفته اند - تصيير به حسب قول و اعتقاد و ادعا است، نه به حسب واقع، همچنان كه در آيـه (و جـعلوا الملائكه الّذين هم عباد الرحمن اناثا) مؤ نث قرار دادن ملائكه به حسب ادعا و اعتقاد است، نه اينكه راستى جنس ملك را تغيير داده باشند.

پـس در آيـه مورد بحث معناى اينكه گفتند: آيا محمد (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) خدايان را يـك خـدا كـرده ؟ ايـن اسـت كـه: آيـا الوهـيـت آلهـه را باطل كرده و آن را منحصر در يك خدا كرده كه مى گويد (لا اله الا اللّه )؟

بـيان سخنان اشراف و بزرگان كفار در ردّ دعوت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) و سفارش به ادامه پرستش آلهه

ايـنـكـه انـطـلاق را به بزرگان و اشراف قوم نسبت داده و نيز كلام حكايت شده را از همان اشـراف حـكـايـت كـرده، اشـاره بـه ايـن مـعـنـا دارد كـه اشـراف قـريـش نـزد رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـليـه و آله و سلّم) جـمـع شـدنـد و دربـاره حـل مـشـكـلى كه آن جناب با دعوت خود به سوى توحيد و ترك آلهه پيش آورده بود با آن جـنـاب گـفـتـگـو كـردنـد، تـا بـه نـوعـى آن جـنـاب را مـتمايل نمايند، و آن جناب حاضر نشده اند به هيچ يك از سخنان آنان تن در دهند، در نتيجه اشـراف بـه راه افـتـاده و بـه يـكـديـگـر و يـا بـه پـيـروان خود گفته اند: برويد و در پـايـدارى و حمايت از خدايان خود پايمردى و شكيبايى به خرج دهيد. اين مطلبى را كه ما از لحـن آيـه اسـتـفـاده كـرديـم مـورد تأييد روايـاتـى اسـت كـه: در شأن نزول آيه وارد شده، و ان شاء اللّه به زودى در بحث روايتى خواهد آمد.

در جـمـله (ان امـشوا و اصبروا على آلهتكم ) كلمه (گفتند) در تقدير است و تقدير آن چـنـيـن اسـت (اشـراف قوم به راه افتادند، در حالى كه مى گفتند: برويد و بر حمايت از خـدايـان پـايـمردى كنيد و پرستش آنها را ترك مكنيد، هر چند كه محمد (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) ايـن عـمـل را نـكـوهـش كـنـد). و از ظـاهـر سـيـاق برمى آيد كه اين كلام را به يكديگر گفته باشند، احتمال هم دارد - همان طور كه قبلا معنا كرديم - اشراف به عامه مردم گفته باشند.

(ان هذا لشى ء يراد) - ظاهر اين جمله اين است كه: مى خواهد به غرض و لازمه دعوت رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) اشاره كند، البته غرض و لازمه اى كه مشركين از دعـوت آن جـنـاب فـهـمـيده اند، و آن اين است كه: آن جناب منظورش از دعوت به توحيد، ريـاسـت و حـكـومـت بـر مـردم اسـت و دعـوت خـود را وسـيـله نـيـل بـه ايـن هـدف قرار داده، و اين معنا نظير كلامى است كه بزرگان قوم نوح به عامه مـردم آن روز گـفـتند، و قرآن كريم آن را حكايت نموده، مى فرمايد: (ما هذا الا بشر مثلكم يريد ان يتفضل عليكم ).

بـعـضى از مفسرين گفته اند معناى آيه اين است كه: (اين اصرارى كه ما مشاهده مى كنيم از مـحـمـد (صـلّى اللّه عليه و آله و سلّم) و اين تصلب و سرسختى كه بر دعوت خود مى ورزد امر عظيمى است كه او در نظر گرفته ).

و بعضى ديگر گفته اند: (معنايش اين است كه: اين امر يكى از بلاهاى روزگار است كه مـتـوجـه مـا شـده و هـيـچ حـيـله و چـاره اى نـيست، جز اينكه برويد و در پرستش خدايان خود پايمردى و شكيبايى كنيد).

بعضى ديگر گفته اند: معنايش اين است كه: (صبر، خلقى است پسنديده كه عقلاى عالم از مـا انتظار دارند در چنين شرايطى از خود نشان دهيم ) معناى ديگرى هم براى آيه كرده اند كه هيچ يك از آنها با سياق آيه سازگارى ندارد.

(ما سمعنا بهذا فى الملة الاخرة ان هذا الا اختلاق )

مـنـظـورشـان از (مـلت آخـرت ) مـذهـبـى اسـت كـه سـايـر مـلل و امـتـهـاى مـعـاصـر و يـا قـريـب بـه عـصـر آن روز عرب به آن مذهب متدين بودند، در مقابل مذهبهاى اولى كه امم گذشته متدين به آن بوده اند، گويا خواسته اند بگويند: اين ديـنـى نـيـسـت كه تمام اهل دنيا آن را به عنوان آخرين دين بپذيرند، بلكه از همان افسانه هاى قديمى است.

بـعـضى از مفسرين گفته اند: (مراد از (ملت آخرت ) مسيحيت است ؛ چون دين مسيح در آن روز آخـرين دين آسمانى بود، كه آن نيز دعوت به توحيد نمى كرد، چون مسيحيت به سه خـدا قـائل بـود. پس درست است كه مشركين بگويند دعوت به توحيد را حتى از آخرين دين آسمانى هم نشنيده ايم ).

ليـكـن ايـن تـفـسـيـر درسـت نـيـسـت و ضـعـفش روشن است، براى اينكه مشركين اعتنايى به نصرانيت نداشتند، همچنان كه اعتنايى به اسلام نداشتند.

(ان هذا الا اختلاق ) - يعنى اين دين چيزى به جز دروغ و خود ساخته نيست.

ايـن جـمـله اسـتـفهامى است انكارى، به داعى تكذيب، مى خواسته اند بگويند: هيچ مرجحى نـزد مـحـمـد (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) نيست كه به وسيله آن از ما برترى و امتيازى داشـتـه بـاشـد، و بـه خـاطـر آن امـتـيـاز، قـرآن بـر او نازل بشود، و بر ما نازل نگردد، بنابراين جمله مورد بحث در انكار امتياز، نظير جمله (ما انت الا بشر مثلنا تو نيستى مگر بشرى مثل ما) است كه اختصاص رسالت به آن جناب را انكار مى كند.

اعراض از سخنان آنان و تهديد و تحقيرشان

ايـن جـمـله اعـراض از هـمـه گفته هاى ايشان است، مى فرمايد: ايشان آنچه را كه گفتند از روى ايـمـان و اعـتـقـاد نـبـوده، بـلكـه هـنـوز دربـاره ذكـر مـن يـعـنـى قـرآن در شـكـنـد و احتمال مى دهند كه حق باشد.

و اگر به حقانيت آن معتقد نشده اند، نه بدان جهت است كه قرآن در دلالت كردن بر حقانيت نـبـوت و آيت بودنش براى آن، خفايى داشته و از افاده اين معنا قاصر است و نمى تواند بـراى مـردم يـقـيـن و اعـتـقـاد بـيـاورد، بـلكـه تـعـلق دلهـاى آنـان بـه عـقـايـد بـاطـل، و پـافـشـارى آنان بر تقليد كور كورانه است، كه ايشان را از نظر و تفكر در دلالت آيـت الهى و معجزه او بر نبوت باز مى دارد. و در نتيجه درباره اين آيت يعنى قرآن در شكند در حالى كه قرآن آيتى معجزه است.

و جـمـله (بـل لمـا يذوقوا عذاب ) اعراضى است از اعراض قبلى، و معنايش اين است كه: انكار قرآن از ناحيه مشركين و ايمان نياوردن آنان به حقانيت آن، ناشى از شكى نيست كه نـسـبـت به آن داشته باشند، بلكه ناشى از روح سركشى و استكبارى است كه دارند، اين روحيه باعث شده كه به حقانيت قرآن اعتراف نكنند، هر چند نسبت به آن يقين داشته باشند و ايـن سـركـشـى را هـمـچـنـان ادامـه مـى دهـند تا وقتى كه عذاب را بچشند، آن وقت به حكم اضـطـرار نـاگـزيـر مـى شـونـد اعـتـراف كـنـنـد، هـمـچـنـان كـه اقـوام ديـگـرى كـه مثل ايشان بودند، بعد از چشيدن عذاب اعتراف كردند.

و ايـنـكـه فـرمـود: (لمـا يذوقوا عذاب هنوز عذاب مرا نچشيده اند) خود تهديدى است به عذابى كه واقع خواهد شد.

اين گفتار در جاى اعراض واقع شده، و كلمه (اءم ) در آن منقطعه است و كلام، ناظر به گـفـتـار مـشـركـيـن اسـت كه گفتند: (ءانزل عليه الذكر من بيننا) و معنايش اين است كه: (بلكه آيا نزد ايشان خزانه هاى رحمت پروردگارت هست، كه از آن خزانه ها به هر كس هر چه بخواهد مى دهد تا آن را از تو دريغ بدارند؟ بلكه اين خزانه ها منحصرا در اختيار خود خداست و او بهتر مى داند كه رسالت را در چه دودمانى و چه شخصى قرار داده، و چه كسى را مورد رحمت خاص خود قرار دهد).

و اگـر در ذيـل كـلام فـرمود: (العزيز الوهاب )، براى اين بود كه خلاصه گفتار را تأييد كند. و معنايش اين است كه هيچ سهمى از خزانه هاى رحمت خدا به دست ايشان نيست براى اينكه خدا عزيز است، يعنى مقامش منيع است و احدى در كار او نمى تواند دخالت كند و نـيـز آنـهـا نـمـى تـوانند رحمت خدا را از احدى جلوگيرى كنند، براى اينكه خدا وهاب، و بسيار بخشنده است.

در اين جمله نيز كلمه (ام ) منقطعه است. و فرمان (فليرتقوا) فرمانى است تعجيزى. و كـلمـه (ارتـقـاء) بـه معناى بالا رفتن است. و كلمه (اسباب ) به معناى پله ها و راههايى است كه به وسيله آن به آسمانها صعود مى كنند، و ممكن است مراد از (ارتقاء) اسباب حيله ها و وسيله هايى باشد كه با آن به هدف منع و صرف خود از حق مى رسند.

و مـعـناى آيه اين است كه: (و يا آنكه آيا ملك آسمانها و زمين از آن ايشان است و در نتيجه مـى تـوانـنـد در ايـن آسـمـانـهـا و زمـيـن دخـل و تـصـرف كـنـنـد و جـلو نـزول وحـى آسـمـانى را بگيرند؟ كه اگر راستى اين طور هستند، پس به آسمانها عروج نموده و يا حيله هاى خود را به كار بزنند و جلو وحى آسمان را بگيرند!).

كـلمـه (مـهزوم ) از (هزيمت ) است كه به معناى خذلان و بيچارگى است. و جمله (من الاحـزاب ) بيانى است براى (جندما). و كلمه (ما) در جمله مزبور براى افاده قلت و تـحـقير است. و كلام در آيه در مقام تحقير امر كفار است. و مى خواهد على رغم آن غرور و اعتزاز و اعجابى كه از كلامشان استفاده مى شد، ايشان را خوار و ناچيز معرفى كند.

دليـل ايـن مـعـنـا نكره آمدن كلمه (جند) و تتميم آن با لفظ (ما) است و نيز اشاره به مـوقـعـيـت ايـشـان بـا لفـظ (هـنـالك ) اسـت كـه مـخـصـوص اشـاره به دور است. و نيز دليـل ديگرش اين است كه: ايشان را جزو احزابى معرفى كرده كه همواره عليه انبيا صف آرايى نموده و حزب تشكيل مى دادند و خداوند هم همواره ايشان را هلاك مى كرده، همچنان كه به زودى در آيات بعد، از آنان نام مى برد و به همين منظور آنان را لشكرى شكست خورده معرفى كرد، با اينكه هنوز جنگى نكرده بودند و شكست نخورده بودند.

و مـعـناى آيه اين است كه: اين كفار لشكرى ناچيز و اندك و بى مقدار و شكست خوردهاند و از آن احـزابـى هـسـتـنـد كـه هـمـواره عـليـه فـرسـتـادگـان خـدا حـزب تشكيل مى دادند و ايشان را تكذيب مى كردند و عذاب من بر آنان حتمى شد.

كـلمـه (ذو الاوتـاد) صـفـت فرعون است، و كلمه (اوتاد) جمع (وتد) است كه به مـعـنـاى مـيـخ اسـت. بعضى گفته اند: اگر فرعون را (ذو الاوتاد داراى ميخها) معرفى نموده، از اين جهت است كه فرعون با ميخهايى بازى برد و باخت داشته. و بعضى ديگر گـفـتـه انـد: جـهـتش اين است كه فرعون به هر كس غضب مى كرد، او را چهار ميخ مى كرده، يـعـنـى دو دسـت و دو پـا و سـر او را بـر زمين ميخكوب مى كرده و بعد شكنجه اش مى داده. بـعـضـى ديـگر گفته اند: معنايش (ذو الجنود صاحب لشكرها) است ؛ چون لشكر براى كشور به منزله ميخ است. بعضى ديگر وجوه ديگرى براى آن ذكر كرده اند، كه بر هيچ يك از آن وجوه دليل قابل اعتمادى نيست.

اصـحـاب (ايـكـه ) قـوم شـعـيـب انـد كه سرگذشت آنان در تفسير سوره حجر و شعراء گـذشـت. و مـعـنـاى جمله (فحق عقاب ) اين است كه: عقاب من بر آنان ثابت شد و مستقر گشت و در آخر هلاكشان كرد.

كلمه (نظر) به معناى انتظار و كلمه (فواق ) به معناى برگشتن و مهلت اندك است. و مـعـنـاى آيـه ايـن اسـت كـه: اين تكذيب كنندگان از امت تو، انتظار نمى برند، مگر يك صيحه را كه همگى آنان را هلاك كند و با آمدنش ديگر براى آنان بازگشت و يا مهلت نيست، و آن عذاب استيصال است.

مـفـسـريـن گفته اند: مراد از (صيحه ) صيحه روز قيامت است ؛ چون امت محمد (صلّى اللّه عـليـه و آله و سلّم) هرگز قبل از قيامت دچار عذاب نمى شود. ولى در تفسير سوره يونس گفتيم كه اين سخن خلاف ظاهر آيات كتاب است - بدانجا مراجعه شود.

كـلمـه (قـط) بـه مـعـنـاى بـهـره و نـصـيـب است. و اينكه گفتند: پروردگارا سهم ما را قـبـل از روز قـيـامـت بـده عـجـله اى اسـت كه نسبت به عذاب خدا كرده گفتند: سهم عذاب ما را قـبـل از رسـيـدن قـيـامـت بـده. و ايـن كلام در حقيقت استهزاى داستان روز حساب، و استهزاى تهديد به عذاب آن روز است.

بحث روايتى

(رواياتى درباره شأن نزول آيات: (و عجبوا ان جـائهـم مـنـذر مـنـهـم و قال الكافرون...) و درباره (ص ))

در كتاب كافى به سند خود از جابر از امام باقر (عليه السلام) روايت كرده كه فرمود: روزى ابـو جـهل بن هشام به همراهى قومى از قريش نزد ابى طالب (عليه السلام) آمده، گـفتند: برادرزاده ات ما و خدايان ما را اذيت كرد، او را بخوان و به او دستور بده تا دست از خدايان ما بردارد تا ما نيز از خداى او دست برداريم.

ابـو طـالب (عـليـه السلام) نـزد رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـليـه و آله و سلّم) كـسى را فـرسـتـاد تـا بـيايد، چون داخل شد، ديد در خانه به غير از مشركين كسى نيست، لذا نگفت (السلام عليكم ) بلكه گفت: (السلام على من اتبع الهدى سلام بر هر كس كه پيرو هـدايـت بـاشـد). آنـگـاه نـشـسـت ابـو طـالب او را از مـاجـرا خـبـر داد. رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـليـه و آله و سلّم) فـرمـود: مـن پـيـشـنـهـادى بهتر از اين دارم، پـيـشـنـهـادى كـه بـا بـه كـار بـسـتن آن عرب سالار مى شوند، و تمام گردنها برايشان خـاضـع مـى گـردد، آيـا مـى خـواهـيـد آن پـيـشـنـهـاد را بـكـنـم ؟ ابـو جهل گفت: بله، بگو ببينم آن چيست ؟ فرمود: اينكه بگوييد: (لا اله الا اللّه ).

امـام بـاقـر (عـليـه السلام) سـپـس فـرمـود: مشركين انگشتها را به گوش خود گرفته، برخاستند و بيرون شدند، در حالى كه مى گفتند: ما اين پيشنهاد را حتى در آخرين ملت هم نـشـنـيديم، اين نيست مگر ساخته و پرداخته خود او، پس خداى تعالى آيه (ص و القران ذى الذكر... الاختلاق ) را در اين باره نازل فرمود.

و در تـفـسـيـر قـمـى در ذيـل آيـه شـريـفـه (و عـجبوا ان جاءهم منذر منهم ) آمده كه وقتى رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـليـه و آله و سلّم) دعـوت خـود را ظـاهر ساخت، قريش نزد ابو طـالب جمع شده، گفتند: اى ابو طالب برادرزاده ات عقايد ما را سفيهانه خواند خدايان ما را نـاسـزا گـفـت و جـوانان ما را فاسد نمود و جمعيت ما را متفرق كرد، اگر داعى او بر اين كـار ايـن اسـت كـه مـى خـواهـد از نـادارى نـجـات يـابـد، مـا بـراى او آن قـدر مال جمع مى كنيم كه از همه ما ثروتمندتر شود. و حتى او را پادشاه خود مى كنيم.

ابـو طـالب جـريـان را بـه رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـليـه و آله و سلّم) خـبـر داد، حضرت فرمود: اگر خورشيد را به دست راسـت مـن بـگـذارند، و ماه را به دست چپم، نمى پذيرم، و ليكن يك كلمه به من بدهند تا (هم مرا راضى كرده باشند، و هم ) به وسيله آن سرور عرب گشته و غير عرب هم به دين ايشان بگروند و نيز خود آنان پادشاهانى در بهشت باشند، ابو طالب پاسخ آن جناب را بـه اطـلاع ايـشـان رسـانـيـد. ايـشـان گـفـتـنـد: يـك كـلمه چيزى نيست ده كلمه از ما بخواهد، رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) فرمود شهادت دهند به اينكه (لا اله الا اللّه و انـى رسـول اللّه ) مـشـركين گفتند: شگفتا! آيا سيصد و شصت خدا را رها كنيم، و يك خدا بگيريم ؟

پـس خـداى سـبـحـان ايـن آيـه را فـرسـتـاد: (و عـجـبـوا ان جـاءهـم مـنـذر مـنـهـم و قـال الكـافـرون هـذا سـاحـر كـذاب... الا اخـتـلاق ) يـعـنـى بـهـم مـخـلوط شـده. (ءانزل عليه الذكر من بيننا بل هم فى شك من ذكرى... من الا حزاب ) يعنى آنهايى كه در روز احزاب جمعيت تشكيل دادند.

مؤلف: ايـن قـصـه از طـرق اهـل سنت نيز نقل شده، و در بعضى از روايات ايشان آمده كه وقـتـى رسـول خـدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) كلمه توحيد را بر آنان عرضه كرد و گفتند چيز ديگرى از ما بخواه، فرمود: اگر خورشيد را براى من فراهم كنيد و بياوريد و در دسـت مـن قرار دهيد، غير از اين از شما چيزى نمى خواهم. مشركين از اين سخن وى در خشم شده، برخاستند و رفتند و پاسخ پيامبر (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) به آنان كنايه از ايـن بوده كه حتى اگر مشركين زمام نظام عالم ارضى را به آن جناب واگذارند دست از دعـوتـش ‍ برنخواهد داشت چون خورشيد و ماه از بزرگترين مؤ ثرات در زمينند، و آن دو را دو جـرم كـوچك و به همان اندازه كه به چشم مى خورند تصور كرد، تا بتواند مطلب خود را بيان نمايد.

و در كتاب علل به سند خود از اسحاق بن عمار روايت كرده كه گفت: از ابى الحسن موسى بن جعفر (عليه السلام) پرسيدم: چه شد كه نماز داراى يك ركوع و دو سجده گشت و چه شـد كـه داراى دو سـجـده شـد ولى داراى دو ركـوع نـشـد؟ فـرمـود: حـال كـه از چـيزى سؤ ال كردى دلت را براى فهميدن جوابش خالى و حواست را جمع كن. اوليـن نـمـازى كـه رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـليـه و آله و سلّم) خواند نمازى بود كه در آسمان در پيش روى خداى تبارك و تعالى در جلو عرش او خواند. و آن چنان بود كه وقتى آن جـنـاب را بـه مـعـراج بـردنـد تـا جلو عرش بالا رفت. خداى تعالى به او فرمود: اى مـحـمـد! نـزديك (صاد) بيا و محل سجده خود را بشوى و طاهر كن و براى پروردگارت نـمـاز بخوان. پس رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) به همان نقطه اى كه خداى تـعـالى دسـتـورش داده بـود نـزديـك شـده، وضـو گـرفـت و وضـويـش را كامل كرد.

پـرسـيـدم: فـدايـت شـوم (صـاد) چـه بـود؟ كه آن جناب مأمور شد از آن براى وضو گـرفـتـن اسـتـفـاده كـند؟ فرمود: چشمهاى است كه از يكى از اركان عرش مى جوشد و آن را (آب حـيـوان ) مى نامند. و آن همان است كه خداى تعالى درباره اش مى فرمايد: (ص و القران ذى الذكر) - تا آخر حديث.

مؤلف: اين معنا - كه (صاد) نهرى است كه از ساق عرش بيرون مى آيد - در كتاب مـعـانـى الاخـبـار از سـفـيان ثورى از امام صادق (عليه السلام) نيز روايت شده و در مجمع البـيـان از ابـن عـبـاس روايـت آورده كـه گـفـت: (صاد) يكى از اسماى خداست. و سپس ‍ اضافه كرده كه اين معنا از امام صادق (عليه السلام) نيز روايت شده.

و در كـتـاب مـعـانى به سند خود از اصبغ از على (عليه السلام) روايت آورده كه در معناى آيـه (و قـالوا ربـنـا عجل لنا قطنا قبل يوم الحساب ) فرمود: منظورشان بهره اى است كه از عذاب خدا دارند.