آيات 39 تا 45 سوره ق

ترجمه آيات

پس در برابر آنچه مى گويند خويشتن دارى كن و به حمد پروردگار خود تسبيح گوى، هم قبل از طلوع خورشيد و هم قبل از غروب (39).

و پاره اى از شب را، و به دنبال سجده ات او را تسبيح گوى (40).

و بگوش باش روزى كه منادى از مكانى نزديك ندا برمى آورد (41).

روزى كـه هـمه آن صيحه را كه قضائش حتمى است مى شنوند كه روز خروج از قبرها است (42).

به درستى اين ماييم كه زنده مى كنيم و مى ميرانيم و بازگشت به سوى ما است (43).

بازگشت در روزى كه زمين به زودى از روى آنان مى شكافد و آن حشرى است كه براى ما آسان است (44).

مـا بـه آنچه مى گويند داناييم و تو نمى توانى مردم را به آنچه مى خواهى مجبور كنى پس تنها با قرآن كسانى را تذكر بده كه از تهديد خدا بيمناكند (45).

بيان آيات

بـيـان آيـات آخـر سـوره كـه پـيـامبر (ص) را امر به صبر و تسبيح خدا مى كند و روز قيامت را به ياد مى آورد

اين آيات خاتمه سوره است، كه در آن رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) را دستور مـى دهـد كـه در بـرابـر آنـچـه مى گويند و نسبتهايى كه مى دهند مثلا مى گويند سحر و جنون و شعر است - صبر كن.

و نيز در مقابل لجبازيها و استهزايى كه نسبت به معاد و برگشتن به سوى خداى تعالى دارنـد، حوصله به خرج ده، و پروردگار خود را با تسبيح عبادت كن، و منتظر روز قيامت باش كه با يك صيحه آغاز مى شود، و كسانى را كه از خداى نديده مى ترسند با قرآن تذكر بده.

اين آيه تفريع و نتيجه گيرى از همه مطالب گذشته است كه از آن جمله است مسأله انكار مـعـاد ازنـاحـيـه مـشـركـيـن، و سـخـن از جـزئيـات مـعـاد و اسـتـدلال بر آن، و تهديد منكرين و مكذبين نبوت خاتم الانبياء، و تهديدشان به اين كه سرنوشت همان است كه مكذبين از امت هاى گذشته بدان مبتلا شدند.

(و سبح بحمد ربك...) - اين جمله رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) را دستور مـى دهـد كـه خـداى تـعـالى را از آنـچـه در بـاره اش مـى گويند تسبيح كند و منزه بدارد، تـنـزيـهـى كـه تـواءم بـا حـمـد او بـاشـد. و حـاصـلش اين است كه مى خواهد تا براى او فـعـل جـمـيـل اثـبـات نـمـوده، هـر نـقـص و نـنـگـى را از او دور بـدارد. و تـسـبـيـح قـبـل از طـلوع آفـتـاب مى تواند با نماز صبح منطبق شود، يعنى مى شود گفت مراد از آن، نماز صبح، و مراد از تسبيح قبل از غروب، نماز عصر و يا ظهر و عصر باشد.

يـعـنـى در پـاره اى از شـب، تـسبيح گو؛ كه اين نيز مى تواند با نمازهاى مغرب و عشاء منطبق باشد.

(و ادبـار السـجود) - كلمه (ادبار) جمع (دبر) است، و در عبارت است از منتهى اليـه هـر چـيـز؛ البـته منتهى اليه آن و مابعدش . و گويا مراد از آن، تسبيح بعد از همه نـمـازهـا بـاشـد، چـون سـجـده، در آخر هر ركعت از نماز است، و قهرا با تعقيبات نمازهاى پـنجگانه منطبق مى شود. بعضى گفته اند: مراد از آن نافله هايى است كه هر نمازى دارد. و بـعـضـى گـفته اند: مراد دو ركعت و يا چند ركعت نماز بعد از نماز مغرب است. و بعضى گفته اند: مراد از آن نماز وتر است كه در آخر نافله هاى شب قرار دارد.

در ايـن آيه (استماع ) را به معانى مختلفى تفسير كرده اند، و از همه به ذهن نزديكتر ايـن اسـت كـه مـتـضـمـن معناى انتظار باشد، يعنى منتظر روزى باش كه در آن روز بشنوى نـداى مـنـادى را از مـكـانـى نـزديـك. و جـمـله (يـوم يـنـاد المـنـاد) روى هـم مـفـعـول (و اسـتـمـع ) اسـت، و مـراد از نـداى مـنـادى هـمـان نـفـخـه صـور اسـت كـه مـسـؤ ول آن به طورى كه از آيه بعد استفاده مى شود در آن مى دمد.

و ايـنـكـه فـرمود: (ندا از مكانى نزديك است ) بدين جهت است كه ندا آن چنان به خلائق احـاطـه دارد كـه بـه نـسبت مساوى بگوش ‍ همه مى رسد، و افراد نسبت به آن دور و نزديك نيستند، چون ندا - همانطور كه گفتيم - نفخه بعث و كلمه حيات است.

ايـن آيـه بـيـان آن روزى است كه منادى ندا مى دهد. و اگر فرمود: صيحه اى است به حق، بـراى ايـن اسـت كـه قـضـائى اسـت حـتـمى، همان طور كه در تفسير جمله (و جاءت سكره الموت بالحق...) گفتيم.

و مـعـناى اينكه فرمود (ذلك يوم الخروج ) اين است كه امروز روز خروج از قبرها است، همچنان كه در جاى ديگر فرموده (يوم يخرجون من الا جداث سراعا).

مـراد از (احـياء) افاضه حيات بر جسدهايى است كه در دنيا مرده اند. و مراد از (اماته ) هـمـان مـيـرانـدن در دنـيـا اسـت، كـه عـبـارت اسـت از منتقل شدن به عالم قبر. و مراد از جمله (و الينا المصير) به طورى كه از سياق برمى آيد احياء در روز قيامت است.

كـلمـه (تـشـقـق ) در اصـل (تـتـشـقـق ) و از بـاب (تـفـعـل ) اسـت كـه بـه مـعـناى شكافته شدن است، و معنايش اين است كه : زمين از روى ايشان شكافته مى شود، و ايشان به سرعت به سوى دعوت كننده بيرون مى شوند.

(ذلك حـشـر عـليـنـا يـسير) - يعنى آنچه گفتيم (كه از قبور شكافته شده به سرعت بيرون مى شوند) حشرى است كه انجامش براى ما آسان است.

ايـن جـمـله در مـقـام تـعليل جمله (فاصبر على ما يقولون ) است، مى فرمايد در برابر آنـچـه مـى گـويـنـد صـبر كن ؛ براى اينكه ما مى دانيم كه چه مى گويند، و تو كه نمى تـوانـى مـجـبـورشان سازى، پس تنها وظيفه ات اين است كه با قرآن تذكرشان دهى تا آنـان كـه از تـهديد خداوندشان مى ترسند متذكر شوند. و كلمه (جبار) در اين آيه به معناى تسلطى است كه بتواند مردم را بر اجراى خواسته هاى خود مجبور سازد.

و مـعـنـاى آيـه ايـن اسـت كـه : تو بر آنچه مى گويند صبر كن، و به حمد پروردگارت تسبيح گوى، و منتظر بعث باش كه ما مى دانيم چه مى گويند، و به زودى سزايشان را در بـرابـر و مـطـابق آنچه كرده اند كف دستشان مى گذاريم، و تو مسلط بر آنان نيستى كـه بـتـوانى بر اجراى خواسته خود مجبورشان سازى، و در نتيجه آنچه را دعوتشان مى كـنـى انـجـام دهـنـد - يـعـنـى بـه خـدا و روز جـزا ايـمـان بـيـاورنـد - و وقـتـى حـال و وضـع آنان چنين است پس تو وظيفه خودت را انجام ده، و كسانى را با قرآن تذكر بده كه از تهديد من مى هراسند.

بحث روايتى

چند روايت در ذيل آيه : (و سبح بحمد ربـك قبل طلوع الشمس و قبل الغروب ) و مراد از (ادبار السجود)

در الدر المـنـثور است كه طبرانى - در كتاب اوسط - و ابن عساكر از جرير بن عبداللّه از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) روايت كرده اند كه در معناى آيه شريفه (و سـبـح بـحـمـد ربـك قـبـل طـلوع الشـمـس و قـبـل الغـروب ) فـرمـود: قبل از طلوع شمس، نماز صبح، و قبل از غروب شمس، نماز عصر است.

و در مجمع البيان است كه از امام صادق (عليه السلام ) روايت شده كه در پاسخ شخصى كـه پـرسـيـد مـنـظـور از آيـه (و سـبـح بـحـمـد ربـك قبل طلوع الشمس و قبل الغروب ) چيست، فرمود: صبح كه شد ده مرتبه مى گويى (لا اله الا اللّه وحـده لا شـريـك له له المـلك و له الحـمـد و هـو عـلى كل شى ء قدير) و همين ده مرتبه را در عصر هم مى گويى.

مؤلف: امـام ايـن معنا را از اطلاق تسبيح در آيه استفاده كرده اند، هر چند كه موردش خاص نـمـاز صـبـح و عصر باشد، پس منافاتى بين اين دو روايت نيست، چون مورد مخصص نمى شود.

و در كـافـى بـه سـند خود از حريز از زراره از امام باقر (عليه السلام ) روايت كرده كه گـفـت : بـه حـضـورش عـرضه داشتم معناى جمله (و ادبار السجود) چيست ؟ فرمود: چند ركعت بعد از مغرب است.

مؤلف: ايـن روايـت را قـمـى هـم در تفسير خود به سندى كه به ابن ابى بصير دارد از حـضـرت رضـا (عـليـه السلام ) نقل كرده، و عبارت آن چنين است : چهار ركعت بعد از مغرب است.

و در الدر المـنـثـور اسـت كـه مـسـدد در مـسـند خود، و ابن منذر و ابن مردويه از على بن ابى طـالب (عـليـه السـلام ) روايـت كـرده انـد كـه فـرمـود: از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) معناى (ادبار السجود) را پرسيدم، فرمود: مـنـظـور دو ركـعـت بـعـد از مـغـرب اسـت، و مـنـظـور از (ادبـار النـجـوم ) دو ركـعـت قبل از نماز صبح است.

مؤلف: نـظـيـر ايـن روايـت از ابـن عـبـاس و عـمـر از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) نقل شده. و در مجمع البيان آن را مستند به حسن بـن عـلى (عـليـهـمـاالسـلام ) نـيـز كـرده كـه آن جـنـاب از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) نقل كرده است.

و در تفسير قمى در ذيل آيه (فذكر بالقران من يخاف وعيد) آمده كه امام فرمود: يعنى اى محمد! با آن وعده هاى عذابى كه در قرآن داده ايم ايشان را تذكر بده.