سیمای سوره ماعون

به نام خداوند بخشنده مهربان

(1)آیا کسی که قیامت را انکار می کند دیده ای؟(2)او همان کسی است که یتیم را با خشونت می راند.(3)و دیگران را بر اطعام مسکین تشویق نمی کند.(4)پس وای به حال نمازگزاران.(5)آنان که از نمازشان غافلند.(6)آنان که پیوسته ریا می کنند.

(7)و از دادن زکات(و وسایل ضروری زندگی)باز می دارند.

نکته ها:

* این سوره سیمای افراد منفی را معرفی می کند:

کسانی که نسبت به دین،دیدگاه منفی دارند. «یُکَذِّبُ بِالدِّینِ»

نسبت به یتیم و مسکین منفی هستند و آنان را طرد می کنند. «یَدُعُّ الْیَتِیمَ وَ لا یَحُضُّ»

در عبادت و نماز منفی هستند و اخلاص ندارند. «ساهُونَ - یُراؤُنَ»

در خدمت به مردم منفی هستند. «یَمْنَعُونَ الْماعُونَ»

* مراد از«دین»در اینجا روز قیامت است،مانند «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ»

«دع»راندن همراه با خشونت و«حض»تشویق و ترغیب دیگران است.

* مراد از تکذیب دین و معاد در این سوره،تکذیب قلبی است،نه قولی؛زیرا مخاطب

سوره،کسانی هستند که نماز می خوانند ولی نمازشان همراه با ریا و خودنمایی و سهو و غفلت است.

* «ماعون»از«معن»به معنای ابزار و وسایلی است که معمولاً همسایگان به یکدیگر عاریه می دهند تا آنکه نیازشان برطرف شود.مثل ظروف غذاخوری در مهمانی ها.

* دین یک مجموعه به هم پیوسته است.نمازش از اطعام مسکین و رسیدگی به محرومین جدا نیست.

* در روایات، «ساهُونَ» به معنای سستی،ترک و ضایع کردن نماز آمده است.[1]

* حساب حضور در نماز جماعت،به خاطر حفظ شعائر الهی،از حساب ریا و خودنمائی به خاطر اهداف نفسانی جداست.

* در حدیث می خوانیم:کسی که از دادن لوازم منزل خود به همسایگان دریغ ورزد،خدا روز قیامت لطف خود را نسبت به او دریغ خواهد کرد. [2]البته در حدیث دیگری می خوانیم که پرسیدند:ما همسایگانی داریم که هرگاه وسائلی به آنان عاریه می دهیم،می شکنند یا خراب می کنند،آیا گناه است که به آنان ندهیم؟ حضرت فرمود:در این صورت مانعی ندارد.[3]

* در حدیث می خوانیم:هر کس به اوقات نماز بی اعتنائی کند و نماز را در اول وقت نخواند، ویل دارد.[4]

* امام صادق علیه السلام فرمودند:ماعون،شامل قرض الحسنه و هر کار نیک درباره دیگران و در اختیار قراردادن وسائل خانه و از جمله زکات است.[5]

* سنگدلی انسان به جائی می رسد که:

نسبت به سخت ترین نوع فقر که مسکین است.

نسبت به ضروری ترین نیاز که خوراک است.

آن هم به مقدار مصرف نه ذخیره.

نه خود اقدامی می کند و نه دیگران را تشویق می کند.

نگاهی به مسئله ریا

ریا و سُمعه دو خطر و آفت بزرگ هستند که افراد مؤمن را تهدید می کند.ریا آن است که انسان کاری را برای دیدن مردم انجام دهد و سُمعه آن است که کاری را بجا آورد و هدفش آن باشد که کارش به گوش مردم برسد.این دو کار از نشانه های نفاق است.چنانکه قرآن درباره منافقان می فرماید: «إِذا قامُوا إِلَی الصَّلاهِ قامُوا کُسالی یُراؤُنَ النّاسَ[6]چون به نماز می ایستند،نمازشان با کسالت و ریاکاری است،همان گونه که به دیگران کمک نمی کنند مگر در حال کراهت و نارضایتی. «وَ لا یُنْفِقُونَ إِلاّ وَ هُمْ کارِهُونَ[7]

بر اساس روایات،ریاکار ظاهری زیبا و باطنی مریض دارد؛در ظاهر اهل خشوع و تواضع است،ولی در باطن دست از گناه بر نمی دارد.او در ظاهر گوسفند و در باطن گرگ است.به جای آنکه از دنیا آخرت را بدست آورد،از آخرت به سراغ دنیا می رود و از پرده پوشی خداوند سوء استفاده کرده و گناه می کند.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:سخت ترین عذاب ها برای کسی است که مردم در او خیر ببینند در حالی که در او خیری نیست.فرشتگان اعمال برخی انسان ها را بالا می برند،ولی خطاب می رسد:هدفش خدا نبوده است،آن را برگردانید.

در فرهنگ اسلامی،ریا،نوعی شرک است و امام صادق علیه السلام درباره کسی که عمل نیکی انجام دهد،اما نه برای خدا،بلکه برای اینکه مردم بشنوند و او را ستایش کنند،فرمود:او مشرک است،سپس آیه «لا یُشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَداً»[8]را تلاوت فرمود.[9]

علامت ریاکار آن است که اگر ستایش شود کار نیکش را توسعه می دهد و اگر ستایش نشود از کار خود می کاهد.ناگفته نماند که این همه توبیخ و انتقاد برای کسانی است که از ابتدا،کار را برای غیر خداوند انجام می دهند،ولی اگر انسان از آغاز هدفی جز خداوند نداشت،و مردم از کار او آگاه شدند،مانعی ندارد.امام باقر علیه السلام فرمود:هیچ کس نیست مگر آنکه دوست دارد خوبی هایش در مردم ظاهر شود،به شرط آنکه از ابتدا نیّت او مردم نباشد.«اذا لم یکن صنع ذلک لذلک»[10]

اخلاص

در برابر ریا و سمعه،اخلاص است که در حدیث می خوانیم:خداوند جز خالصان را نمی پذیرد «أَلا لِلّهِ الدِّینُ الْخالِصُ» [11]و هر کس چهل روز خود را خالص کند،چشمه های حکمت از قلب او به زبانش جاری می شود.«من اخلص لله اربعین صباحا ظهرت ینابیع الحکمه من قلبه الی لسانه» [12]و نشانه ایمان کامل آن است که حُب و بغض و بخشیدن و نبخشیدن برای خدا باشد و افضل عبادت اخلاص است و از فاطمه زهرا علیها السلام نقل شده که فرمود:

«من اصعد الی اللّه خالص عبادته اهبط اللّه عزّ و جلّ افضل مصلحته» [13]هر کس عبادت خالص به درگاه خداوند فرستاد،خداوند بهترین مصلحت او را برایش نازل می کند.

پیام ها:

1- تکذیب عملی قیامت از سوی اهل ایمان،امری شگفت آور و جای سؤال است. «أَ رَأَیْتَ الَّذِی»

2- طرد یتیم انسان را از خدا دور می کند. یُکَذِّبُ بِالدِّینِ ... یَدُعُّ الْیَتِیمَ

3- نشانه ایمان،یتیم نوازی و توجه به گرسنگان و محرومان است و هرکس بی توجه باشد بی دین است. یُکَذِّبُ بِالدِّینِ ... یَدُعُّ الْیَتِیمَ

4- میان عقیده و عمل رابطه تنگاتنگ است.(مسائل جزئی مثل طرد یتیم را جزئی نگیرید که گاهی از مسائل مهمی مثل تکذیب دین خبر می دهد). یُکَذِّبُ بِالدِّینِ ... یَدُعُّ الْیَتِیمَ

5-نیازهای عاطفی،مقدم بر نیازهای جسمی است.(اول محبت به یتیم،سپس سیر کردن مسکین) یَدُعُّ الْیَتِیمَ ... طَعامِ الْمِسْکِینِ

6- هر نمازی ارزش ندارد و هر نمازگزاری بهشتی نیست. «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ»

7- سهو اگر برخاسته از تقصیر و بی اعتنائی باشد،سرزنش دارد. «عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ»

8-سهو در نماز قابل جبران و بخشش است ولی سهو از نماز،به معنای رها کردن آن،قابل بخشش نیست. «عَنْ صَلاتِهِمْ» (نه «فِی صَلاتِهِمْ» )

9- خطر آنجاست که کار زشت سیره دائمی انسان شود. یُکَذِّبُ ... یَدُعُّ ... لا یَحُضُّ (قالب فعل مضارع بیانگر استمرار کار است)

10- اخلاص،شرط قبولی نماز و عبادت است. فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ اَلَّذِینَ ... یُراؤُنَ

11- اطعام فقرا مخصوص توانگران نیست،همه وظیفه دارند،گرچه از طریق تحریک و تشویق دیگران باشد. «لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ»

12- کسی که گاهی از نماز غافل می شود،مشمول ویل است،پس وضع تارکان دائم نماز چیست! فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ ... عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ

13- بی تفاوتی نسبت به نیازهای ضروری مردم کیفر دارد. فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ ... یَمْنَعُونَ الْماعُونَ

14- خدمت به مردم در کنار نماز است. فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ ... یَمْنَعُونَ الْماعُونَ

15- غفلت از نماز،بستر غفلت از مردم است. عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ ... یَمْنَعُونَ الْماعُونَ

16- بی اعتنائی به گرسنگان،نشانه بی اعتقادی به قیامت است. یُکَذِّبُ بِالدِّینِ ... وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ[14]

17- سهو از اصل و حقیقت نماز مهم است،نه از تعداد رکعات که گاهی عارض می شود و قابل جبران است. «عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ»

18- افرادی که از خدا جدا شوند،به دنبال کسب جایگاهی در نزد دیگران با ریا کاری هستند. یُکَذِّبُ ... یُراؤُنَ

19- بخل،ویژگی منکران معاد است،که حتی از عاریه دادن چیزهای کوچک و ناچیز بخل می ورزند. یُکَذِّبُ ... یَمْنَعُونَ الْماعُونَ

«والحمدللّه ربّ العالمین»