آيات 1 تا 14

ترجمه آيات

به نام خداى رحمان رحيم. حم (1).

اين كتابى است نازل شده از ناحيه خداى عزيز حكيم (2).

مـا آسـمـانها و زمين را جز به حق و براى مدتى معين نيافريديم و كسانى كه كافر شدند از هر چه انذار مى شوند اعراض مى كنند (3).

بگو به من خبر دهيد و به من نشان بدهيد اين خدايانى كه به جاى خدا مى پرستيد از زمين چـه مـوجـودى را خـلق كـرده انـد و يـا در آسـمانها چه شركتى دارند مدركى از كتب آسمانى قبل از قرآن و يا دليلى علمى بياوريد اگر راست مى گوييد (4).

كـيست گمراه تر از كسى كه غير خدا را مى پرستد كسى را كه تا روز قيامت هم يك دعايش را مستجاب نمى كند و اصولا از دعاى پرستندگان خود بى خبرند (5).

و چون مردم محشور شوند همان خدايان دشمن ايشان و به عبادتشان كافر خواهند بود (6).

و چـون آيـات روشـن ما برايشان تلاوت مى شود آنها كه كافر به حق شدند با اينكه حق به سويشان آمد مى گويند اين سحرى است آشكار (7).

بلكه مى گويند به دروغ آن را به خدا نسبت مى دهد بگو اگر آن را افتراء بسته باشم (لابـد بـاتـكـاء شـمـا بـسـتـه ام و حـال آنـكه ) شما از ناحيه خدا هيچكارى در باره من نمى تـوانـيـد بـكـنـيـد او بـه ايـن فـرورفـتـگـى شـمـا در اباطيل از هر كس ديگر داناتر است و شهادت او بين من و شما مرا كافى است و او آمرزگار رحيم است (8).

بـگو من از بين انبياء پيغمبرى نوظهور و استثنائى نيستم و خبر ندارم كه با من و با شما چه معامله مى كنند تنها و تنها آنچه را به من وحى مى شود پيروى مى كنم و خلاصه من جز اينكه به روشنى انذارتان كنم وظيفه اى ندارم (9).

شـمـا بـه مـن خبر دهيد آيا اگر فرضا اين قرآن از ناحيه خدا باشد و شما به ناحق بدان كـفـر ورزيـده بـاشـيـد بـا ايـنـكـه شـاهـدى از يـهـود بـر حـقـانـيـت مـثـل آن شـهـادت داده و ايمان آورده باشد و شما استكبار كرده باشيد باز هم اميد هدايتى در شما هست ؟ نه، خدا ستمگران را هدايت نمى كند (10).

و آنـان كـه كـافـر شدند به كسانى كه ايمان آوردند گفتند اگر اسلام خوب بود مؤمنين بـر مـا سـبـقـت نمى گرفتند و چون كفار راه را نيافته اند به زودى خواهند گفت اين قرآن افترائى است قديمى (11).

بـا ايـنـكـه قبل از قرآن كتاب موسى بود كه راهبر و رحمت بود و اين قرآن مصدق تورات اسـت، لسـانى است عربى تا كسانى را كه ستم كردند انذار كرده نيكوكاران را بشارت باشد (12).

بـه راسـتـى آنـان كـه گـفـتـنـد پـروردگـار مـا اللّه است و در پاى اين گفته خود استقامت ورزيدند نه ترسى دارند و نه اندوهگين مى شوند (13).

آنـان اهـل بـهـشـتـنـد كـه در آن جـاودانـه انـد بـخـاطـر آن اعمال نيكى كه مى كردند (14).

بيان آيات

غرض و مفاد كلى سوره مباركه احقاف

غـرض ايـن سـوره انـذار مـشـركـيـنـى اسـت كـه دعـوت بـه ايـمـان بـه خـدا و رسول و معاد را رد مى كردند. و اين انذار مشتمل است بر عذاب اليم براى كسانى كه آن را انـكـار نـمـوده، از آن اعـراض كـنـند، و به همين جهت اين سوره با اثبات معاد آغاز شده، مى فرمايد: (ما خلقنا السموات و الارض و ما بينهما الا بالحق ) و تا آخر سوره همين مطلب را مـكـررا خـاطـرنـشان ساخته، يك جا مى فرمايد (و اذا حشر الناس...)، جاى ديگر مى فـرمـايـد (و الذى قـال لوالديه اف لكما اتعداننى ان اخرج...)، و باز جاى ديگر مى فـرمـايـد (و يـوم يعرض ‍ الذين كفروا على النار اذهبتم طيباتكم...) و نيز مى فرمايد (و يوم يعرض الذين كفروا على النار اليس هذا بالحق...) و در آخر سوره مى فرمايد: (كانهم يوم يرون ما يوعدون لم يلبثوا الا ساعه من نهار بلاغ...).

و در اين آيات احتجاج بر يگانگى خدا و بر نبوت نيز شده، و اشاره اى هم به هلاكت قوم هـود و قـريه هاى پيرامون مكه رفته است، و به اين وسيله مردم را انذار مى كند. و نيز از آمـدن چـنـد نـفـر از طـائفه جن نزد رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) خبر مى دهد كه بـعد از شنيدن آياتى از قرآن به آن جناب ايمان آورده، به نزد قوم خود بازگشتند، تا ايشان را انذار كنند.

و تـمـام ايـن سـوره - بـه جـز دو آيـه - در مـكـه نـازل شـده و در آن دو آيـه اخـتـلاف كـرده انـد كـه - ان شـاء اللّه - بـه زودى در بـحث روايـتـى بـه آن اخـتـلاف اشـاره خـواهـيم كرد، و آن دو آيه عبارت است از آيه (ام يقولون افتريه...)، و آيه (قل ارايتم ان كان من عند اللّه...).

تفسير اين آيه گذشت.

مـنـظـور از (سـمـاوات و ارض و مـا بين آن دو) مجموع عالم محسوس بالا و پايين است. و حـرف (بـاء) در كـلمـه (بـالحـق ) بـاى مـلابـسـت اسـت. و مـراد از (اجـل مـسـمـى ) نـقـطـه انـتـهـاى وجـود هـر چيز است، و مراد از آن نقطه در آيه شريفه، اجـل مسماى براى مجموعه عالم است و آن روز قيامت است كه در آن روز آسمان مانند طومار در هم پيچيده گشته، و زمين به زمينى ديگر مبدل مى شود و خلايق براى واحد قهار ظهور مى كند.

و مـعـنـاى آيـه ايـن اسـت كـه : ما عالم مشهود را با همه اجزاى آن، چه آسمانى و چه زمينى، نـيـافـريـديـم مـگـر بـه حـق، يعنى داراى غايت و هدفى ثابت، و نيز داراى اجلى معين كه وجـودش از آن تـجـاوز نـمـى كند، و چون داراى اجلى معين است قهرا در هنگام فرا رسيدن آن اجـل فـانى مى شود، و همين فانى شدنش هم هدف و غايتى ثابت دارد، پس بعد از اين عالم عـالمـى ديگر است كه آن عبارت است از عالم بقاء و معاد موعود. و در معناى (به حق بودن خلقت ) در سابق مكررا سخن به ميان آمد.

(و الذيـن كـفـروا عـمـا انذروا معرضون ) - مراد از (الذين كفروا) مشركين است، به دليـل آيـه بـعـدى كـه مـى فرمايد: (قل ارايتم ما تدعون من دون اللّه ). و ليكن از ظاهر سياق بر مى آيد كه مراد از كفر آنان، تنها كفر به معاد است، نه كفر به يگانگى خدا و سـايـر عـقـائد بـاطـله آنان. و كلمه (ما) در (عما) مصدريه، و يا موصوله است، اما احـتمال دوم با سياق سازگارتر است در نتيجه معناى جمله چنين مى شود: و مشركين كه منكر معادند از آنچه انذار مى شوند (يعنى از روز قيامت، و عذاب اليمى كه در آن روز مخصوص ‍ مشركين به خداست ) اعراض مى كنند، و روى برمى گردانند.

احتجاج عليه پرستش بت ها و معبودهاى زمينى

كـلمـه (ارايـتـم ) بـه مـعـنـاى (مـرا خـبـر دهـيـد) است. و مراد از آنچه به جاى خدا مى خـوانـدند همان بت هايى است كه مى پرستيدند، و از آنها حاجت مى طلبيدند. و اگر ضمير مـخـصـوص بـه عقلاء را به آنها برگردانيد، با اينكه سنگ و چوب بودند، بدين مناسبت است كه مشركين كارهاى عقلاء را به آنها نسبت مى دادند. و هر چند گفتيم منظور بت ها است، ليكن حجتى كه در آيه اقامه شده، شامل همه معبودهاى دروغين مى شود.

(ارونـى مـا ذا خـلقـوا مـن الارض ) - كـلمـه (ارونـى ) نيز به همان معناى (مرا خبر دهـيـد) است. و كلمه (ما) اسم استفهام است. و كلمه (ذا) زائد است و مجموع (ماذا) مفعول (خلقوا) است. و كلمه (من الارض ) متعلق بدانست.

(ام لهـم شـرك فـى السـمـوات ) - يعنى چه شركتى در خلقت آسمانها دارند. چون در آيـه شـريـفه از اين سؤ ال مى كند كه خدايان شما در همه آسمانها و زمين چه موجودى خلق كرده اند.

توضيح اينكه : مشركين هر چند خلقت هيچ موجودى را به خدايان خود نسبت نمى دادند، بلكه تـنـهـا تدبير را به آنها مستند مى كردند و خلقت را خاص خدا مى دانستند، همچنان كه خداى تـعـالى در ايـن باره فرموده : (و لئن سالتهم من خلق السموات و الارض ليقولن اللّه ) و نيز فرموده : (و لئن ساءلتهم من خلقهم ليقولن اللّه ).

و ليكن از آنجايى كه خلقت از تدبير جدا نيست، لاجرم اين نكته باعث شده آنكه مدبر است سـهـمـى از خـلقـت هـم داشـته باشد، و بدين جهت به پيامبر گرامى خود دستور مى دهد: از ايشان از سهم خدايشان بپرسد كه چقدر از خلقت آسمانها و يا زمين سهم دارند، پس تدبير در عالم بدون خلقت معنا ندارد.

(ائتونى بكتاب من قبل هذا او اثاره من علم ان كنتم صادقين ) - كلمه (هذا) اشاره به قـرآن اسـت. و مـراد از آوردن كـتـابـى قـبـل از قـرآن، آوردن كـتـابـى آسـمـانـى از قـبـيـل تـورات اسـت كه از ناحيه خدا نازل شده باشد، و در آن از شركت خدايان مشركين در خلقت آسمانها و زمين خبر داده باشد.

معناى واژه (اثاره) و مفاد آيه با توجه به معناى آن

و كـلمـه (اثـاره ) - بـه طـورى كـه راغـب گـفـتـه - مـصـدر و بـه مـعـنـاى نـقـل و روايـت اسـت. وقـتـى مـى گـويـيم (اثرت العلم ) معنايش اين است كه من آن علم را روايـت كـردم. و مـصـدر ايـن فعل همان طور كه (اثاره ) مى آيد (اثر) و (اثره ) نـيـز مـى آيـد. و اصـل مـعـنـاى اين واژه پيروى و دنبال كردن جاى پاى كسى بوده بنا به گـفـتـه وى كـلمـه (اءثـاره ) هـر چـنـد مـصـدر اسـت، امـا مـصـدر بـه مـعـنـاى مـفـعـول - يـعـنـى مـاءثـور - اسـت يـعـنـى : عـلمـى كـه نـقـل و روايـت شـده باشد و ثابت كند كه خدايان مشركين در خلقت قسمتى از آسمانها و زمين شريك خدا هستند. ولى غالب مفسرين كلمه مذكور را به معناى (بقيه ) معنا كرده اند. اين معنا هم قريب به همان معناى سابق است.

و مـعـنـاى آيـه ايـن اسـت كـه : اگـر راسـت مـى گـويـيـد، بـراى مـن از كـتـابـهـاى آسمانى قـبـل از قـرآن دليـلى بـيـاوريـد كـه دلالت كـنـد بر اينكه خدايان شما در خلقت قسمتى از آسـمـانـهـا و يـا خـلقـت قـسمتى از زمين شركت دارند. و اگر كتابى آسمانى نمى آوريد حد اقل دليل علمى منقولى - و يا بقيه اى از علم موروثى خود - بياوريد كه اين ادعاى شما را اثبات كند.

اسـتـفـهـام در ايـن آيـه انـكـارى اسـت. و اگـر مـستجاب نشدن دعاى مشركين را به روز قيامت تـحـديـد كـرده بـديـن جـهـت اسـت كـه روز قـيـامـت اجـل مـسـمـى و مـعـيـن شـده دنـيـا اسـت، و محل دعوت تنها دنيا است، و بعد از قيام قيامت ديگر دنيايى نيست.

(و هم عن دعائهم غافلون ) - اين جمله يكى ديگر از صفات آلهه مشركين است، كه بعد از صـفـت ديـگـر آنـهـا، يـعـنـى مـسـتـجـاب نـكـردن، ذكـر شـده، نـه ايـنـكـه تـعـليـل مـسـتـجـاب نـكـردن بـاشـد، بـراى ايـنـكـه مـسـتـجـاب نـكـردن بـت هـا مـعـلول ايـن است كه بت ها نه مالك پرستندگان خود هستند، و نه مالك چيزى از امور آنان، هـمـچـنـان كـه خـداى تـعـالى فرموده : (قل اتعبدون من دون اللّه ما لا يملك لكم ضرا و لا نفعا).

پس همان طور كه گفتيم، جمله مورد بحث صفتى است اضافه بر صفت قبلى، تا مقدمه اى بـاشـد براى آيه بعدى كه مى فرمايد: در قيامت دشمن اين آلهه مى شوند، و به عبادتى كـه بـراى آنـها كردند كافر مى گردند. پس مشركين كه در دنيا دست دعا به سوى بت ها دراز مـى كـردنـد، روز قـيـامـت مـى فـهـمـنـد كـه بـت هـا از دعـاى آنـهـا غافل بوده اند و آن وقت دشمن آنها شده، به پرستش آنها كافر مى شوند.

از آيـه شـريفه برمى آيد كه تمامى موجودات حتى جمادات هم حيات و شعور دارند، براى ايـنـكـه بـت ها از جماداتند، و آيه شريفه نسبت غفلت به آنها داده، و غفلت از خواص موجود داراى شعور است، و بر وصفى اطلاق مى شود كه داشتن شعور شاءن موصوفش ‍ باشد.

كـلمـه (حشر) به معناى آن است كه چيزى را به زور از جاى خود بيرون كنى، و منظور از آن در ايـنجا مبعوث كردن مردم از قبورشان، و سوق دادن آنها به سوى محشر است، كه در آن روز آلهه آنان دشمنشان شده، و به شرك آنان كافر گشته، از ايشان بيزارى مى جـويـنـد، هـمـچـنان كه آيه (تبرانا اليك ما كانوا ايانا يعبدون ) و آيه (فكفى بالله شهيدا بيننا و بينكم ان كنا عن عبادتكم لغافلين ) اين مضامين را حكايت مى كند.

و در سـيـاق دو آيه مورد بحث اشاره اى است به اينكه سنگ و چوبهاى جماد كه در اين عالم در نظر ما جماد و بى جانند، چون آثار حيات در آنها نمى بينيم، در نشاءه آخرت معلوم مى شود كه براى خود جان داشته اند، و آن روز آثار حيات از ايشان بروز مى كند. و ما در اين بـاره مـطـالبـى در ذيـل آيـه (قـالواانـطـقـنـا اللّه الذى انـطـق كل شى ء) گذرانديم.

اين آيه و آيه بعدش در مقام توبيخ است. و مراد از آيات (بينات ) آيات قرآن است كه بـر آنـان تـلاوت مـى شـد. در ايـن آيـه وقـتى مى خواهد از زبان كفار همين آيات بينات را نـقـل كـنـد كـه در باره اش گفتند سحر است، به جاى اين كلمه، كلمه (حق ) را مى آورد حـقـى كـه بـه سـويشان آمده، و مى فرمايد: (للحق لما جاءهم ) با اينكه مقتضاى ظاهر آيـه ايـن بود كه به جاى (للحق ) بفرمايد (لها)، و اين بدان جهت است كه بفهماند آيـات بـيـنـات حـق بـود كه بر آنان تلاوت مى شد، و هيچ مجوزى نداشتند كه آن را سحر آشكار بخوانند. و خلاصه با علم به اينكه حق مبين است آن را (سحر مبين ) خواندند پس مردمى زورگو و لجباز و مخالف حق صريح بودند.

كـلمـه (ام ) در ايـنـجـا مـنـقـطعه و به معناى (بلكه ) است در نتيجه معناى آيه اين مى شود: بلكه كفر مى گويند اينكه قرآن خود را كلام خدا خوانده، بر خدا افتراء بسته است.

و مـعـنـاى جمله (قل ان افتريته فلا تملكون لى من اللّه شيئا) اين است كه : اگر من به خـاطـر شـمـا قـرآن را بـه خدا افتراء بسته باشم، خداى تعالى مرا به عذاب خود خواهد گـرفـت، و يا در اين گرفتنش شتاب خواهد كرد و آن وقت شما نمى توانيد مانع خواسته خـدا شـويـد. بـنـابراين چگونه ممكن است بر خدا افتراء ببندم و به خاطر شما خود را در معرض عذاب قطعى او قرار دهم ؟ و خلاصه مى خواهد بگويد: من مفترى بر خدا نيستم.

بـا ايـن مـعـنـايى كه كرديم روشن شد كه جزاء شرط در جمله (ان افتريته فلا تملكون لى...) حـذف شـده و بـه جـاى آن جـمـله ديـگـرى آمـده كه به منزله ارتفاع مانع است، و تقدير كلام چنين است : (قل ان افتريته آخذنى بالعذاب او عاجلنى بالعذاب و لا مانع من قـبلكم يمنع عنه بگو اگر قرآن را به خدا افتراء ببندم، مرا به عذاب خواهد گرفت، و يـا عذاب افتراء را كه جايش در قيامت است در همين دنيا بر سرم مى آورد، آن وقت هيچ مانعى از نـاحـيـه شـمـا نمى تواند از آن جلوگير شود. پس اينكه بعضى گفته اند جمله (فلا تملكون...) از قبيل به كار بردن مسبب در جاى سبب است، درست نيست.

(هـو اعـلم بما تفيضون فيه ) - (افاضه در حديث ) به معناى خوض و فرو رفتن در آن اسـت. و كـلمـه (مـا) در اين جمله موصوله است، و ضمير (فيه ) به آن برمى گـردد. مـمـكـن هـم هـست مصدريه باشد، و مرجع ضمير قرآن باشد. و در صورت موصوله بـودن (مـا) مـعنا چنين مى شود: خداى سبحان داناتر است به آنچه كه در آن فرو رفته ايـد، يعنى در تكذيب قرآن و سحر و افتراء شمردن آن. و در صورت مصدريه بودن معنا اينطور مى شود: خدا داناتر است به خوض و فرو رفتن شما در تكذيب قرآن.

احتجاج عـليـه مشركين كه قرآن را افتراء به خدا دانسته رسالت پيامبر (ص) را منكر شدند

(كـفـى بـه شـهـيـدا بـيـنـى و بـيـنـكـم ) - ايـن جـمـله دومـيـن احـتـجـاج و اسـتـدلال است بر نفى افتراء به خدا. احتجاج اول جمله (ان افتريته فلا تملكون لى من اللّه شـيـئا) بـود، كـه بيانش در چند سطر قبل گذشت. و معناى احتجاج دوم اين است كه : شهادت دادن خدا در كلام خودش به اينكه كلام، كلام او است، نه افتراء بر او از جانب من، كـافـى اسـت در مـفـتـرى نـبـودن مـن. و خداى سبحان اين ادعاى مرا تصديق كرده و فرموده : (لكـن اللّه يـشـهـد بـما چ اليك انزله بعلمه ) و آياتى ديگر كه در اين معنا است و اما اينكه قرآن كلام خداست، در اثباتش همان آياتى كه تحدى مى كند (و مى فرمايد: اگر در آسـمـانـى بـودن ايـن كـتـاب شـك داريـد، هـمـه دسـت بـه دسـت هـم داده يـك سـوره مثل آن بياوريد) كافى است.

(و هـو الغـفـور الرّحـيـم ) - اينكه در ذيل آيه دو اسم از اسماء كريمه الهى را آورده، بـه مـنـظـور احتجاج عليه لوازمى است كه انكار رسالت متضمن آن است. گويى فرموده : اينكه شما رسالت مرا انكار نموده، و آن را افتراء به خدا مى پنداريد، در حقيقت متضمن دو ادعـا اسـت، يـكى ادعاى اينكه قرآن كلام خدا نيست، و يكى هم ادعاى اينكه دعوى رسالت من باطل است - كه البته وثنى مذهبان بطور كلى منكر رسالتند.

امـا دعـوى اول شـمـا، جـواب و ردش ايـن اسـت كـه : اولا اگـر من آن را به خدا افتراء بسته باشم، شما نمى توانيد جلو عذاب خدا را بگيريد و مرا از آن نجات دهيد. و ثانيا شهادت خداى تعالى بر اينكه قرآن كلام او است، نه كلام من، كافى است.

و امـا ادعـاى دوم شـمـا جـواب و ردش ايـن اسـت كه خداى سبحان غفور و رحيم است ، و حكمت او اقـتـضـاء مـى كند كه با خلق خود به مغفرت و رحمت معامله كند و معلوم است كه اين مغفرت و رحـمـت بـه جـز تـائبـان را كـه بـه سـويـش بـرگـشـتـه انـد، و صـالحـان كـه عـمـل خـود را اصـلاح كـرده انـد شامل نمى شود. آرى، تنها اين طايفه اند كه خداى تعالى نـخـسـت بـه سـوى صـراطى كه سلوكش ايشان را به سوى او نزديك كند هدايت مى كند، و سـپـس مـغـفـرت و رحمتش شامل حالشان مى شود، يعنى گناهانشان را مى ريزد، و در سراى سعادت جاودانه مستقرشان مى سازد.

و ايـنـكـه گـفـتـيـم حـكـمت او اينطور اقتضاء مى كند، به خاطر اين است كه انسان استعداد و صـلاحـيـت چـنـيـن كـمـالى را دارد، و او هـم جـواد و كـريـم اسـت (قـابـليـت مـحـل كـامل، و فاعليت فاعل هم در حد اعلاى از كمال و تماميت است، و اين همان وجوب است ). صـلاحيت انسان وجدانى است و دليل نمى خواهد، و اما كرامت وجود خداى تعالى دليلش كلام خـود اوسـت كه مى فرمايد: (و ما كان عطاء ربك محظورا) و نيز فرموده : (و على اللّه قـصـد السـبـيـل ) و سـبـيل و طريقه اين هدايت همانا دعوت است كه بايد از طريق رسالت انـجـام گـيـرد. پـس در حـكـمـت خـدا واجـب مـى شـود كـه رسـولى بـه سـوى مـردم گـسـيـل دارد تـا ايـشـان را بـه راه خـود هدايت كند، راهى كه ايشان را به مغفرت و رحمت او برساند.

معنا و مفاد آيه : (قل ما كنت بدعا من الرسـل و مـا ادرى مـا يفعل بى و لا بكم)

كلمه (بدع ) به معناى نوظهور و بى سابقه است ؛ چيزى كه نظيرش تاكنون نبوده، و يـا گفتار و كردارى كه سابقه نداشته باشد، و به همين جهت بعضى از مفسرين آيه را چـنـيـن مـعـنـا كـرده انـد: مـن اوليـن رسـولى نـيـسـتـم كـه بـه سـوى شـمـا گـسـيـل شـده بـاشـم، و قـبـل از مـن هـيـچ رسـولى بـه سـوى شـمـا گسيل نشده باشد.

بـعـضـى ديـگـر گـفـتـه انـد: مـعـنـايـش ايـن اسـت كـه افـعـال و اقـوال مـن افـعـال و اقـوالى نـوظـهـور نيست كه قبل از من هيچ رسولى اين سخنان را نگفته باشد، و اين كارهاى مرا نكرده باشد.

و مـعـنـاى اول نـه بـا سـيـاق سـازگـارى دارد و نـه بـا جـمـله قـبـل كه مى فرمود. (و هو الغفور الرّحيم ) بلكه با آن معنايى كه ما براى جمله مذكور بيان كرديم، همان معناى دوم سازگارتر است. بنابراين معناى آيه چنين مى شود كه : من در بـيـن انـبـياء پيغمبرى نوظهور نيستم كه سخنان و افعالم و سيرتم و صورتم مخالف با سخنان و افعال و صورت و سيرت آنان باشد، بلكه من نيز مانند آنان فردى از بشر هـسـتـم و همان آثار بشريت كه در آنان وجود داشت در من نيز وجود دارد و راه و روش آنان در زندگى همين راه و روش من بوده است.

بـا ايـن جـمـله پـاسـخ اعـتراضهايى كه به رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) مى كـردنـد داده مـى شـود، مـانـنـد اعـتـراضـى كـه قـرآن از ايـشـان حـكـايـت كـرده كـه : (مـال هـذا الرسـول يـاكـل الطـعـام و يـمـشـى فـى الاسـواق لو لا انـزل اليـه مـلك فـيـكـون مـعـه نـذيـرا او يـلقـى اليـه كـنـز او تـكـون له جـنـه ياكل منها).

نفى علم غـيب از پيامبر (ص) در جمله (و ما ادرى...) از جهت بشر بودن او است و با اثبات علم غيب براى آن حضرت از طريق وحى منافات ندارد

و در جـمله (و ما ادرى ما يفعل بى و لا بكم ) مى خواهد از خود علم غيب را نفى كند، و همان را خـاطـرنـشـان سـازد كه آيه (لو كنت اعلم الغيب لاستكثرت من الخير و ما مسنى السوء) خـاطـرنـشـان مـى كند. فرقى كه بين اين دو آيه وجود دارد اين است كه آيه اعراف علم به مـطـلق غـيـب را نـفـى مـى كـنـد، و دليـلش را ايـن مـى گـيـرد كـه هـم خـيرى زياد نكرده و هم گـرفـتـارى بـه او رسـيده است. و آيه مورد بحث علم به غيب خاصى را نفى مى كند، و آن حوادثى است كه ممكن است بعدها متوجه آن جناب و يا متوجه مخاطبين او شود، چون مشركين - كـه روى سـخـن بـا ايشان است - خيال مى كردند كسى كه داراى مقام رسالت مى شود - بـه فـرضـى كـه چنين كسى پيدا شود - بايد خودش ذاتا داراى علم به غيب و نهانى ها بـاشـد و قـدرتـى غـيـبـى مـطـلق داشـتـه بـاشـد، هـمـچـنـان كـه ايـن خيال از كلام آنها كه گفتند (چرا فرشته اى با او نيست...) و قرآن حكايتش كرده، به خـوبـى فهميده مى شود، لذا رسول گرامى خود را دستور مى دهد كه صريحا اعتراف كند كه : او هيچ نمى داند كه در آينده بر او و برايشان چه مى گذرد، و در نتيجه علم غيب را از خود نفى كند، و بگويد: كه آنچه از حوادث كه بر او و برايشان مى گذرد خارج از اراده و اخـتـيـار خـود او اسـت، و او هـيـچ دخل و تصرفى در آنها ندارد، بلكه ديگرى است كه آن حوادث را پيش مى آورد، و او خداى سبحان است.

پـس ايـنكه فرمود: (و ما ادرى ما يفعل بى ولا بكم ) همانطور كه علم به غيب را از خود نـفـى مـى كـند، قدرت و دخالت خود را نيز نسبت به حوادثى كه در پس پرده غيب بنا است پيش بيايد، از خود نفى مى نمايد.

عدم منافات نـفـى عـلم غيب از پيامبر در اين آيه با عالم بر غيب بودن ايشان به وسيله وحى الهى

و اگـر در ايـن آيـه عـلم بـه غـيـب را از آن جناب نفى مى كند، منافات با اين ندارد كه به وسيله وحى عالم به غيب باشد، همچنان كه در مواردى از كلام خداى تعالى به آن تصريح شـده، يـك جـا مـى فـرمايد: (ذلك من انباء الغيب نوحيه اليك ) و جاى ديگر مى فرمايد: (تـلك مـن انـبـاء الغـيب نوحيها اليك ) و جاى ديگر مى فرمايد: (عالم الغيب فلا يظهر على غيبه احدا الا من ارتضى ) من رسول و نيز از همين باب است سخن مسيح كه قرآن آن را حكايت نموده، مى فرمايد: (و انبئكم بما تاكلون و ما تدخرون فى بيوتكم ) و نيز از يوسف حكايت نموده كه به دو رفيق زندانيش گفت : (لا ياتيكما طعام ترزقانه الا نباتكما بتاويله قبل ان ياتيكما).

و وجه منافات نداشتن اين است كه : آياتى كه علم به غيب را از آن جناب و از ساير انبياء (عـليـهـم السـلام ) نـفى مى كند، تنها در اين مقام است كه اين حضرات از آن جهت كه بشرى هستند و طبيعت بشرى دارند علم به غيب ندارند، و خلاصه طبيعت بشرى و يا طبيعتى كه اعلا مـرتـبـه طـبـيعت بشرى را دارد، چنين نيست كه علم به غيب از خواص آن باشد به طورى كه بـتـوانـد ايـن خـاصـه و اثـر را در جـلب هـر مـنـفـعـت و دفـع هـر ضـرر استعمال كند، همان طور كه ما به وسيله اسباب ظاهر جلب نفع و دفع ضرر مى كنيم.

و ايـن مـنـافـات نـدارد كـه بـا تـعـليـم الهـى از طريق وحى حقايقى از غيب برايشان منكشف گردد، همان طور كه مى بينيم اگر معجزه مى آورند، بدين جهت نيست كه افرادى از بشر و يـا بـرجـسـتگانى از بشرند، و اين خاصيت خود آنان است، بلكه هر چه از اين معجزات مى آورند به اذن خداى تعالى و امر او است، همچنان كه مى بينيم در چند جا در پاسخ آنان كه پـيـشـنـهـاد آيـتـى كـرده انـد مـى فـرمـايـد: (قـل سـبـحـان ربـى هـل كـنـت الا بـشرا رسولا)، (قل انما الايات عند اللّه و انما انا نذير مبين )، (و ما كان لرسول ان ياتى بايه الا باذن اللّه فاذا جاء امر اللّه قضى بالحق ).

شـاهـد ايـن جـمـع جـمـله اى اسـت كـه بـعـد از جـمـله مـورد بـحـث و مـتـصـل بـه آن آمـده كـه فـرمـوده : (ان اتـبـع الا مـا يـوحـى الى ) بـراى ايـنـكـه اتصال اين جمله به ما قبل مى رساند كه در حقيقت اعراض از آن است، و معناى مجموع دو جمله چـنـيـن اسـت : مـن هـيـچ يـك از اين حوادث را به غيب و از ناحيه خود نمى دانم، بلكه من تنها پيروى مى كنم آنچه را كه از اين حوادث به من وحى مى شود.

(و مـا انـا الا نـذيـر مـبـيـن ) - ايـن جـمـله تأكيد هـمـه مـطـالب قبل در آيه است كه مى فرمود: (ما كنت بدعا...)، (و ما ادرى...) و (ان اتبع...).

بحثى فلسفى و دفع يك شبهه

(دربـاره عـالم بـودن پـيـامـبـر (ص) و ائمـه (ع) بـه غـيـب، و اثـر و رابـطـه آن بـا زندگى و رفتار ايشان )

روايـات بـسـيـارى از طـرق ائمـه اهـل بـيت (عليهم السلام ) رسيده كه خداى سبحان پيامبر اسـلام و ائمـه (عـليـهـم السـلام ) را تـعـليـم داده، و هـر چـيزى را به ايشان آموخته. و در بـعـضـى از هـمـان روايـات ايـن مـعـنـا تـفـسـيـر شـده بـه ايـنـكـه عـلم رسـول خـدا (صـلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) از طريق وحى، و علم ائمه (عليهم السلام ) از طريق رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) بوده است.

از سـوى ديـگـر بـه ايـن روايـات اشكال شده كه : تا آنجا كه تاريخ نشان مى دهد سيره اهـل بـيـت چـنـين بوده كه در طول زندگى خود مانند ساير مردم زندگى مى كرده اند و به سـوى هـر مـقـصـدى مـى رفـتـنـد از راه مـعـمـولى و بـا تـوسـل بـه اسـبـاب ظـاهـرى مـى رفـتـنـد، و عينا مانند ساير مردم گاهى به هدف خود مى رسـيـدنـد، و گـاهـى نمى رسيدند، و اگر اين حضرات علم به غيب مى داشتند، بايد در هر مـسـيـرى به مقصد خود برسند، چون شخص عاقل وقتى براى رسيدن به هدف خود، دو راه پيش روى خود مى بيند، يكى قطعى و يكى راه خطا، هرگز آن راهى را كه مى داند خطا است طـى نـمـى كـند، بلكه آن راه ديگر را مى رود كه يقين دارد به هدفش مى رساند. در حالى كـه مـى بـيـنـيـم آن حـضـرات چنين نبودند، و در زندگى راههايى را طى مى كردند كه به مـصائبى منتهى مى گشت، و اگر علم به غيب مى داشتند بايد بگوييم عالما و عامدا خود را به مهلكه مى افكندند، مثلا رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) در روز جنگ احد آنچه بـر سـرش آمـد خـودش بر سر خود آورد، و يا على (عليه السلام ) خودش عالما و عامدا در مـعرض ترور ابن ملجم مرادى ملعون قرار گرفت، و همچنين حسين (عليه السلام ) عمدا خود را گـرفـتـار مـهـلكـه كـربـلا سـاخـت، و سـاير ائمه (عليهم السلام ) عمدا غذاى سمى را خـوردند. و معلوم است كه القاء در تهلكه يعنى خويشتن را به دست خود به هلاكت افكندن عملى است حرام، و نامشروع.

اسـاس ايـن اشـكـال به طورى كه ملاحظه مى كنيد دو آيه از آيات قرآنى است، يعنى آيه (و لو كـنـت اعـلم الغـيـب لا سـتـكـثـرت مـن الخـيـر) و آيـه (و مـا ادرى مـا يفعل بى ولابكم ).

و ايـن اشـكـال يـك مـغـالطـه بـيـش نـيـسـت، بـراى ايـنـكـه در ايـن اشـكـال بـيـن عـلوم عـادى و عـلوم غـير عادى خلط شده، و علم به غيب علمى است غير عادى كه كمترين اثرى در مجراى حوادث خارجى ندارد.

بيان اينكه علم غيب اثرى در جريان حوادث خارجى ندارد

تـوضـيـح ايـنـكـه : افـعـال اخـتـيـارى ما همان طور كه مربوط به اراده ما است، همچنين به عـلل و شـرائط ديـگـر مـادى و زمـانـى و مـكـانـى نـيـز بـسـتـگـى دارد كـه اگـر آن عـلل و شـرائط هـم بـا خواست ما جمع بشود، و با آن مساعدت و هماهنگى بكند، آن وقت علت پـيـدايـش و صـدور آن عـمـل از مـا عـلتـى تـامـه مـى شـود كـه صـدور مـعـلول بـه دنـبـالش واجـب و ضـرورى اسـت، بـراى ايـنـكـه تـخـلف معلول از علت تامه اش ‍ محال است.

پـس نـسـبـت فعل كه گفتيم معلول است، به علت تامه اش، نسبت وجوب و ضرورت است ، مـانـنـد نـسبتى كه هر حادثه ديگر به علت تامه اش دارد. و اما نسبتش به اراده ما كه جزء عـلت اسـت، نـه تـمـام عـلت، نـسـبـت جـواز و امـكـان است، نه ضرورت وجوب تا بگويى تخلفش محال است.

پـس روشـن گـرديـد كـه تـمـامـى حـوادث خـارجـى كـه يـكـى از آنـهـا افـعـال اخـتـيارى ما است، وقتى در خارج حادث مى شود كه حدوثش به خاطر تماميت علت، واجـب شـده بـاشـد، و ايـن مـنـافـات نـدارد بـا ايـن كـه در عـيـن حال صدور افعال ما نسبت به خود ما به تنهايى ممكن باشد، نه واجب.

حـال كـه مـعـلوم شـد هـر حـادثـى از حـوادث، و از آن مـيـان هـر فـعـلى از افـعـال اخـتـيارى ما در عين اختيارى بودن، معلولى است كه علت تامه اى دارد، و اگر نمى داشـت مـحـال بـود كـه حـادث شـود، هـمـچـنـان كـه بـا فـرض نـبـودن آن عـلت، محال بود حادث گردد، پس تمامى حوادث عالم، سلسله نظام يافته اى است، كه همگى و مجموعه اش متصف به وجوب است، يعنى محال است يكى از آن حوادث كه به منزله يك حلقه از اين زنجير است از جاى خودش حذف شود، و جاى خود را به چيز ديگر و حادثه اى ديگر بدهد.

و نـيـز مـعـلوم شـد كـه پـس ايـن سـلسـله و زنـجـيـر از هـمـان روز اول واجـب بـوده - چـه گـذشـتـه هـايـش و چـه حـوادث آيـنـده اش - حـال اگر فرض كنيم كه شخصى به اين سلسله يعنى به سراپاى حوادث عالم آن طور كـه هـست و خواهد بود علم داشته باشد، اين علم نسبت هيچ يك از آن حوادث را هر چند اختيارى هـم بـاشـد تـغـيـير نمى دهد و تاءثيرى در نسبت آن نمى كند، يعنى با فرض اينكه نسبت وجوب دارد، ممكنش نمى سازد، بلكه همچنان واجب است.

حـال اگـر بـگـويـى : هـمـيـن كـه عـلم يـقـيـنـى در مـجـراى افـعـال اخـتـيـارى قـرار گـرفـت عـيـنـا مـانـنـد عـلم حـاصـل از طـرق عـادى مـى شـود و قابل استفاده مى گردد چون آدمى را بر سر دو راهى بكنم يا نكنم قرار مى دهد به اين معنا كـه در آنـجـا كـه بـا عـلم حـاصـل از طـرق عـادى مـخـالف بـاشـد نـظـيـر عـلم عـادى سـبـب فعل و يا ترك مى گردد.

در پـاسـخ مـى گـويـيـم : خـيـر چـنـيـن نـيـسـت كـه عـلم يـقـيـن بـه سـلسـله عـلل مـنـافـات بـا عـلم عـادى داشـتـه بـاشـد، و آن را باطل سازد، به شهادت اينكه مى بينيم بسيار مى شود كه انسان علم عادى به چيزى دارد، ولى عـمـل بـر خـلاف آن مى كند، همچنان كه قرآن كريم در آيه (و جحدوا بها و استيقنتها انـفـسـهم ) مى فرمايد كفار به علم عادى يقين دارند به اينكه با انكار و عناد در برابر حـق مـعذب شدنشان در آتش يقينى است، در عين حال به انكار و عناد خود اصرار مى ورزند، به خاطر اينكه در سلسله علل كه يك حلقه اش هواى نفس خود آنان است، انكارشان حتمى و نظير علم عادى به وجوب فعل است.

با اين بيان اشكال ديگرى هم كه ممكن است به ذهن كسى بيايد دفع مى شود، و آن اين است كـه :چـگـونـه مـمـكن است انسان علم يقينى پيدا كند به چيزى كه خلاف اراده او باشد، چنين عـلمـى اصـلا تصور ندارد، و به همين جهت وقتى مى بينيم علم در اراده ما تاءثير نمى كند بايد بفهميم كه آن علم، علم يقينى نبوده، و ما آن را علم يقينى مى پنداشتيم.

على ملازم با اراده موافق است كه تواءم با التزام قلب نسبت به آن باشد

وجـه دفـع ايـن اشـكـال ايـن است كه گفتيم : صرف داشتن علم به چيزى كه مخالف اراده و خـواسـت مـا اسـت، بـاعـث نـمـى شـود كـه در مـا اراده اى مـسـتند به آن علم پيدا شود، بلكه هـمـانـطـور كـه در تـفـسير آيه 14 سوره نمل گذشت آن علمى ملازم با اراده موافق است كه تـوام بـا التزام قلب نسبت به آن باشد، (و گر نه بسيار مى شود كه انسان يقين و علم قـطـعـى دارد بـه اينكه مثلا شراب يا قمار يا زنا و يا گناهان ديگر ضرر دارد، و در عين حـال مـرتـكـب مـى شـود، چـون التـزام قـلبـى بـه عـلم خـود نـدارد) نـظـيـر ايـن جريان در افـعـال عـنـائى بـه خـوبـى بـه چـشـم مـى خـورد در ايـن گـونـه اعـمـال نيز مى بينيم علم قطعى به هلاكت، انسان را به باقى ماندن در بالاى برج وادار نمى كند، چون التزامى به علم قطعى خود ندارد.

بـعـضـى از مـفـسـريـن از ايـن اشـكـال پـاسـخ داده انـد بـه ايـنـكـه : رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) و ائمه، تكاليفى مخصوص به خود دارند، آنها بـر خـلاف سـاير مردم مى توانند خود را به اينگونه مهلكه ها بيفكنند، ولى اين كار بر سايرين حرام است. در بعضى از اخبار هم به اين نكته اشاره شده.

بـعـضـى ديـگر چنين جواب داده اند: آن علمى تكليف آور است كه علمى عادى باشد، و اما علم غير عادى تكليف را بر انسان منجر نمى كند.

ممكن است اين دو پاسخ اخير را طورى توجيه كنيم كه با بيان سابق ما سازگار باشند.

ضـمير در (كان ) و در (به ) و در (مثله ) - بطورى كه از سياق برمى آيد - بـه قـرآن بـر مـى گـردد. و جـمـله (و شـهـد شـاهـد مـن بـنـى اسـرائيـل...) عـطـف اسـت بر شرط (ان كان ) و در نتيجه، جزاى اين جمله شرطيه ، هم جـزاى شـرط اسـت و هـم جـزاء جـمـله اى كـه بـر آن عـطـف شـده. و مـراد از مـثـل (قـرآن ) كـتابى است كه از حيث مضمون و معارف الهى شبيه به قرآن باشد، و آن هـمـان تـورات اصـلى اسـت كـه بـر مـوسـى (عـليـه السـلام ) نـازل شـد. و مـعـنـاى جـمـله (فـامـن و اسـتكبرتم ) اين است كه آن شاهد ياد شده از بنى اسرائيل، بعد از شهادت ايمان هم بياورد.

و جـمـله (ان اللّه لا يـهـدى القـوم الظـالمـيـن ) تـعـليـل هـمـان جـزائى است كه حذف شده، و نيز مى فهماند كه آن جزاء چيست. و ظاهرا آن جزاء عبارت است از (الستم ضالين ) - آيا در اين صورت گمراه نبوده ايد؟ و بعضى جـزاء را عـبـارت دانـسـتـه انـد از جـمـله (السـتـم ظلمتم ) و اين درست نيست، براى اينكه تعليل به اينكه خدا ستمكاران را هدايت نمى كند با ضلالت سازگار است، نه با ظلم ، هر چند كه متصف به هر دو صفت بوده باشد.

و مـعـنـاى آيـه ايـن اسـت كـه : به مشركين بگو به من خبر دهيد اگر اين قرآن از ناحيه خدا بـاشـد و در عـين حال شما به كتاب خدا كفر ورزيده باشيد، كتابى كه شاهدى هم از بنى اسـرائيـل بـه مـثـل آن كـتاب كه معارف همان كتاب را دارد، شهادت داد و به آن ايمان آورد و شـمـا از پـذيـرفـتن آن سرپيچى و استكبار كرده باشيد، آيا شما مردمانى گمراه نيستيد؟ به درستى كه خدا مردم ستمكار را هدايت نمى كند.

مقصود از (شاهد من بنى اسرائيل) در آيه :(قل ارايتم ان كان من عند الله و كفرتم...)

و اما آن كسى كه بر مثل اين كتاب شهادت داده و ايمان آورده، بطورى كه در روايات آمده، عـبـداللّه بـن سلام يكى از علماى يهود بوده. و بنابراين، آيه شريفه مدنى خواهد بود، نه مكى، براى اينكه عبداللّه بن سلام از كسانى است كه در مدينه ايمان آورد.

و بـعـضـى گـفـتـه انـد: مـمـكـن اسـت تـعـبـيـر بـه گـذشـتـه در جـمـله و شـاهـدى از بـنـى اسرائيل شهادت داد و ايمان آورد به منظور تحقيق وقوع باشد. و به عبارت ساده تر: به ايـن مـنـظـور بـوده كـه بـفهماند هر چند اين جريان در آينده واقع مى شود، اما آن قدر واقع شـدنش حتمى است كه بايد آن را واقع شده حساب كنى. ليكن اين تفسير بى پايه است، بـراى ايـنـكـه بـا سـيـاق آيه كه سياق احتجاج عليه مشركين است نمى سازد، چون مشركين رسـول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) را در آنچه كه از آينده خبر مى داد تصديق نمى كردند.

و در معناى آيه اقوال ديگرى نيز گفته اند، از آن جمله گفته اند: مراد از كسى كه شهادت داد بـر مـثـل قـرآن و ايـمـان هم آورد حضرت موسى (عليه السلام ) است كه شهادت داد بر حـقـانـيـت تـورات و بـه آن ايـمـان آورد. و اگـر ايـن مـفـسـريـن از تـفـسـيـر قـبـلى عـدول كـرده، اين تفسير را پذيرفته اند همه به خاطر اين بوده كه آيه را مكى دانسته و در نـتـيـجـه نـمى توانستند بگويند منظور عبداللّه بن سلام بوده، چون عبداللّه در مدينه اسلام آورد.

و ايـن پـنـدار صـحـيـح نـيـسـت، زيـرا اولا دليـلى نـداريـم بـر ايـنكه آيه شريفه در مكه نـازل شـده بـاشـد. و ثانيا از ادب قرآن به دور است كه موسى (عليه السلام ) را قرين مـشـركـيـن جـلف قـرار دهـد و ايـنـان را با آن جناب مقايسه نمايد، و بفرمايد: موسى (عليه السـلام ) بـه كـتابى كه بر او نازل شد ايمان آورد، پس چرا شما استكبار مى ورزيد، و به قرآن ايمان نمى آوريد. بى پايگى اين حرف بر كسى پوشيده نيست.

و از جـمـله آن اقـوال ايـن اسـت كـه گـفـتـه انـد: كـلمـه (مـثـل ) در آيـه شـريـفـه بـه مـعـنـاى خـود قـرآن اسـت، نـه مـثـل قـرآن، هـمـچـنـان كـه در آيـه (ليـس كـمـثـله شـى ء) مثل به معناى خدا است نه به معناى مانند او.

بعيد بودن اين تفسير هم مثل تفسير سابق است.

وجوه مختلف در معناى آيه : (و قال الذين كفروا للذين امنوا لو كان خيرا ما سبقونا اليه...)

بـعـضـى گـفـتـه انـد: لام در كـلمـه (للذيـن امـنـوا) لام تعليل است، و معنايش (براى خاطر ايمانشان ) است. و برگشت معنايش به (فى ) است (يعنى در باره ايمان مؤمنين ) و ضمير در (كان ) و در (اليه ) به قرآن برمى گردد بدين جهت كه مؤمنين به آن ايمان دارند.

و معناى آيه اين است كه : آنها كه كافر شدند در باره ايمان مؤمنين به قرآن گفتند: اگر ايمان به قرآن خير بود، مؤمنين در ايمان آوردن به آن از ما پيشى نمى گرفتند.

بعضى ديگر گفته اند: مراد از (الذين امنوا) بعضى از مؤمنين است، و مراد از ضميرى كه در جمله (سبقونا) است بعضى ديگر از ايشان، و لام در (للذين ) متعلق به كلمه (قال ) است، و معناى آيه اين است كه : (كسانى كه كافر شدند به بعضى از مؤمنين - كه حاضر در مجلس بودند - گفتند: اگر اسلام چيز خوبى بود فلان شخص و فلان شخص از مؤمنين - كه در مجلس حاضر نبودند - جلوتر از ما ايمان نمى آوردند) و اين معنايى است كه از سياق آيه به دور است.

بعضى ديگر گفته اند: مراد از جمله (الذين امنوا) همه مؤمنين است، و ليكن در جمله (ما سبقونا) التفاتى به كار رفته، و اصل آن (ما سبقتمونا) بوده، (و معنايش اين است : آنهايى كه كافر شدند به همه مؤمنين گفتند: اگر ايمان خوب بود شما از ما سبقت نمى گـرفـتـيـد). و ليـكـن ايـن تـفـسـيـر هـم در دورى از سـيـاق مـثـل قـول سـابـق اسـت، چـون اگـر مـنظور خطاب به مؤمنين بود، جهت نداشت كه بفرمايد (سبقونا) و آوردن صيغه غايب به جاى حاضر به هيچ وجه التفات شمرده نمى شود.

(و اذ لم يهتدوا به فسيقولون هذا افك ) قديم - ضمير در (به ) به قرآن برمى گـردد، و هـمـچـنـيـن كـلمـه (هـذا) نيز اشاره به قرآن است. و كلمه (افك ) به معناى افـتـراء اسـت. و مـعـنـايـش ايـن است : از آنجا كه به خاطر استكبارشان از ايمان آوردن به قرآن، از هدايت قرآن، بهره مند نشدند، به زودى خواهند گفت اين (قرآن ) افك و افترائى است قديم. و اين همان سخنى است كه در جاى ديگر به عبارت (اساطير لاولين ) تعبير شده.

ظـاهـرا جـمـله (و مـن قـبله...) جمله اى حاليه باشد، و معناى جمله اين است كه : به زودى خـواهـنـد گـفـت : ايـن افترائى است قديم و سابقه دار، در حالى كه كتاب موسى كه امام و رحـمـت بـود و قـرآن هـم آن را تـصـديق دارد، قبل از آمدن قرآن از آمدنش خبر داده بود، و اين قـرآن هـم كـه مـصـدق تـورات اسـت، بـه زبـانـى عـربـى آن را تـصديق كرده تا براى سـتـمـكـاران بـيـم رسـان و بـراى نـيـكـوكـاران بـشـارتـى بـاشـد، و بـا ايـن حال چگونه ممكن است افك بوده باشد.

(امـام ) و (رحـمـت ) بـودن تـورات بـه اين معنا است كه : تورات كتابى است كه مى تـوانـد مـقـتـداى بـنـى اسـرائيـل بـاشـد، و بـنـى اسـرائيـل بـايـد در اعـمال خود از آن پيروى كنند، بدين جهت امام است، و بدين جهت كه مايه اصلاح نفوس مردم با ايمان است رحمت است.

مراد از اينكه گفتند (ربنا اللّه ) اقرار و شهادت به انحصار ربوبيت در خداى سبحان، و يـگـانـگـى او در آن اسـت. و مـراد از اسـتـقـامـتـشـان در مقابل شهادت خود، اين است كه از آنچه كه شهادت به حقانيتش مى دهند منحرف نمى شوند، و رفتارى بر خلاف آن و بر خلاف لوازم آن نمى كنند.

(فـلا خـوف عـليـهـم و لا هـم يـحـزنـون ) - يـعـنـى در پيش روى خود هيچ خطر محتملى ندارند، و هيچ عقابى حتى احتمالى در انتظارشان نيست، و به همين جهت خوف ندارند. و نيز هـيـچ مـكـروه قـطعى و محققى ندارند و به همين جهت اندوهى نخواهند داشت ؛ چون هميشه خوف جـايـى پـيـدا مـى شـود كـه پـاى احـتـمـال خـطـرى در بـيـن بـاشـد، و انـدوه وقـتـى بـه دل مى آيد كه خطرى واقع شده باشد.

و حـرف (فـاء) در كـلمه (فلا خوف )، اين نكته را مى فهماند كه در جمله بويى از شـرط هـسـت، چـون مـعـنـاى جـمله اين است : (كسى كه بگويد رب ما اللّه است و استقامت هم بورزد، خوفى ندارد...).

مـراد از اصـحـاب جنت بودن، آن است كه كسى ملازم بهشت باشد. و جمله (خالدين فيها) نـيـز هـمـين را تأكيد مى كند، و معناى آيه اين است : اينهايند كسانى كه گفتند رب ما اللّه است و استقامت ورزيدند، و اينان ملازم با بهشتند در حالى كه در آن جاودانند و در حالى كه ايـن بـهـشـت خالد، جزاى اطاعت ها و كارهايى است كه در دنيا براى تقرب به خدا انجام مى دادند.

بحث روايتى

رواياتى درباره مراد از (اثارة من علم) و راجع بـهنزول آيه : (ام يقولون افتريه...)

در كافى به سند خود از ابى عبيده روايت كرده كه گفت : از امام ابى جعفر (عليه السلام ) پـرسـيـدم آيه (ائتونى بكتاب من قبل هذا او اثاره من علم ان كنتم صادقين ) چه معنايى دارد؟ فرمود: منظور از كتاب همانا تورات و انجيل است . و منظور از (اءثاره من علم ) علم اوصياى انبياء است.

و در الدر المـنـثـور اسـت كـه احـمـد، ابـن منذر، ابن ابى حاتم، طبرانى، و ابن مردويه از طـريـق ابـى سـلمـه بـن عـبـد الرحـمـان، از ابـن عـبـاس از رسـول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) روايت كرده كه فرمود: منظور از (اثاره من علم ) بهره است.

مؤلف: شـايـد مـنـظـور از حـظ و بـهـره، كتاب محظوظ يعنى موروث از انبياء و يا علماى گـذشته باشد، ليكن در بعضى از رواياتى كه در تفسير آيه وارد شده، آمده كه منظور از (اءواثـاره مـن عـلم ) حـظ نيكو است. و در بعضى ديگر آمده كه منظور از آن، جودت و زيبايى حظ است. ليكن اين معنا از سياق احتجاج آيه به دور است.

و در عـيـون در بـاب (مـجـلس مـذاكـره ماءمون با حضرت رضا (عليه السلام )) آمده : آن جناب فرمود: پدرم از جدم از پدران بزرگوارش ‍ از حسين بن على (عليهماالسلام ) روايت كـرده كـه فـرمـود مـهـاجـر و انـصـار نزد رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) اجتماع كـردنـد، و عـرضـه داشتند: يا رسول اللّه (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) شما با اين همه وارديـنـى كـه از اطـراف دارى خـرجـت زيـاد اسـت، و مـال و جـان مـا هـمـه در اخـتـيـار تـو است، و ما با كمال رغبت خوشوقت مى شويم كه در آنها تـصـرف كـنـى و از خـدا مـى خـواهـيـم تـو را اجـر دهـد، آنـچـه دلت مـى خـواهـد از ايـن اموال خرج كن، هيچ حرجى بر تو نيست.

آنـگـاه فـرمـود: در ايـن مـورد بـود كـه خـداى تـعـالى روح الامـيـن را بـر آن جـنـاب نـازل كـرد، و وى بـه رسـول خـدا عـرضـه داشـت : اى مـحـمـد (قـل لا اسـاءلكـم عليه اجرا الا الموده فى القربى ) يعنى من از شما مزدى در برابر رسـالتـم نـمـى خـواهم، مگر همين را كه بعد از من به اقربايم مودت و دوستى بورزيد. مـهـاجـر و انـصـار بـيـرون رفـتـنـد؛ و مـنـافـقـيـن گـفـتـنـد: از تـصـرف در اموال ما چشم نپوشيد مگر براى اينكه ما را به رعايت خويشاوندانش وادار كند، و اين سخنى عظيم، و افترائى بود كه در مجلس آن جناب گفتند.

و در بـاره هـمـيـن افـتـراء بـود كـه آيـه شـريـفـه (ام يـقـولون افـتـريـه قـل ان افـتـريـتـه فلا تملكون لى من اللّه شيئا هو اعلم بما تفيضون فيه كفى به شهيدا بينى و بينكم و هو الغفور الرّحيم ) نازل شد.

پـس رسـول خـدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) كسى به نزد همان جمعيت فرستاد كه مگر پـيش آمدى كرده ؟ گفتند: بله، و اللّه، يا رسول اللّه. بعضى از ما سخنى درشت گفتند: و مـا نـاراحـت شـديـم. پـس رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـليـه و آله وسـلّم ) آيـه را كـه نـازل شـده بـود بـر آنـان تـلاوت كـرد، و ايـشـان سـخـت بـگـريـسـتـنـد، بـه دنـبـال ايـن جـريـان بـود كه آيه (و هو الذى يقبل التوبه عن عباده و يعفو عن السيئات و يعلم ما تفعلون ) نازل شد.

و در الدر المـنـثـور است كه ابو داوود در - كتاب ناسخ - از طريقه عكرمه از ابن عباس روايـت كـرده كـه در ذيل آيه (و ما ادرى ما يفعل بى و لابكم ) گفته : ناسخ اين آيه در سـوره فـتـح اسـت. ابـن عـبـاس سـپـس مـى گـويـد: پـس رسـول خـدا (صـلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) بين مردم آمد، و ايشان را بشارت داد به اينكه گـنـاهـان گـذشـتـه و آيـنـده اش بـخـشـوده شده. پس مردى از مؤمنين گفت : اى پيامبر خدا، گوارايت باد، اينك فهميدم كه با تو چه معامله اى مى كنند، ليكن نمى دانم با ما چه معامله مـى كـنند؟ دنبال اين پرسش آيه سوره احزاب نازل شد كه مى فرمايد (و بشر المؤمنين بـان لهـم مـن اللّه فـضـلا كـبـيـرا) و نـيـز مـى فـرمـايـد: (ليـدخـل المؤمنـيـن و المؤمنات جنات تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها و يكفر عنهم سـيـئاتـهم و كان ذلك عند اللّه فوزا عظيما) كه در اين دو آيه براى آنان روشن كرد كه خدا با ايشان چه معامله اى مى كند.

روايتى در ذيل جمله : (و ما ادرى ما يفعل بى و لا بكم ) و اشكالات آن

مؤلف: ايـن روايـت خـالى از اشكال نيست، براى اينكه اولا در تفسير آيه شريفه (و ما ادرى مـا يـفـعـل بـى و لا بـكم ) گفتيم كه اين آيه هيچ ارتباطى با علم غيبى كه از طريق وحـى بـاشد ندارد، و نمى خواهد بگويد: من علم غيبى نسبت به آمرزش خود ندارم تا روايت بگويد: آيه سوره فتح ناسخ اين آيه است.

و ثانيا از ظاهر روايت برمى آيد گناهى كه آيه سوره فتح تصريح به آمرزش آن دارد، گـنـاه بـه معناى مخالفت امر و نهى مولوى است، در حالى كه در تفسير سوره فتح خواهد آمد كه منظور از گناه در آن آيه چيز ديگرى است.

و ثـالثـا آيـاتـى كـه دلالت دارد بـر ايـنـكـه مؤمنـيـن داخـل بهشت مى شوند بسيار زياد است، هم در سوره هاى مكى، و هم در سوره هاى مدنى، و آيه دلالتى اضافه بر دلالت ساير آيات اين باب ندارد، پس وجهى ندارد كه در روايت بـگـويـد: ايـن آيـه دلالت مـى كـنـد بـر ايـنـكـه مؤمنـيـن داخل بهشت مى شوند و مشمول مغفرت مى گردند.

عـلاوه بـر ايـن، سـوره احـزاب مـدتـهـا قـبـل از سـوره فـتـح نازل شده و معنا ندارد كه آيات آن، نظرى به آيات سوره فتح داشته باشد.

روايتى درباره نزول آيه : (و شهد شاهد من بـنـى اسرائيل...)

و نـيـز در هـمـان كـتـاب آمـده كـه : ابـو يعلى، ابن جرير، طبرانى و حاكم - وى حديث را صـحـيـح دانـسـتـه - بـه سـندى صحيح از عوف بن مالك اشجعى، روايت كرده كه گفت : روزى رسـول خـدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) به راه افتاد من نيز در خدمتش بودم، تا داخـل شـديـم بـه مـعـبـد يهوديان، و چون روز عيدشان بود، از ورود ما خوششان نيامد. پس رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـليـه و آله وسـلّم ) به ايشان فرمود: دوازده نفر يهودى داوطلب شويد شهادت دهيد به يگانگى خدا، و نبوت محمد بن عبداللّه تا خداى تعالى عذابى كه شامل حال تمامى يهوديان زير آسمان شده از ايشان بر طرف سازد. يهوديان همه سكوت كـردنـد، هـمـين كه يكى از آنها داوطلب شد رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) مجددا پـيـشـنـهـاد خـود را تـكرار كرد، ولى ديگر كسى پاسخ نداد. بار سوم تكرار كرد، احدى اجـابـت نـنـمـود. آنـگـاه رسـول خـدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) پرسيد: زير بار نمى رويـد؟ پـس بـدانيد به خدا سوگند كه من حاشر و عاقب و مقضى ام، چه ايمان بياوريد و چه تكذيب كنيد.

آنگاه برگشت و من هم با او بودم، همين كه خواستيم از در خارج شويم، مردى از پشت سر آن جـناب گفت : اى محمد! همانجا كه هستى بايست، پس رو كرد به يهوديان و پرسيد: اى مـردم يـهـود تـاكـنـون كـه مـن در بـيـن شـما بودم مرا چگونه مردى يافتيد؟ گفتند: به خدا سوگند ما در بين خود مردى داناتر از تو به كتاب خدا، و فقيه تر از تو و از پدرت و از جدت سراغ نداريم. آن مرد بعد از گرفتن اين گواهى و اعتراف گفت : پس بدانيد كه مـن خـدا را شـاهـد مـى گـيـرم كـه ايـن مـحـمـد هـمـان پـيـغـمـبـرى اسـت كـه شما در تورات و انجيل نامش ‍ را يافته ايد.

قـوم يـهود گفتند: اين را دروغ مى گويى. و گواهى او را رد كردند، و به او بد و بيراه هم گفتند. پس رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) فرمود: شما دروغ گفتيد، و سخن شما هرگز مقبول واقع نمى شود.

آنـگـاه رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـليه و آله وسلّم ) و من و آن مرد يهودى كه نامش ابن سلام بـود بـيـرون آمـديـم چيزى نگذشت كه آيه (قل ارايتم ان كان من عند اللّه و كفرتم به و شـهـد شاهد من بنى اسرائيل على مثله فامن و استكبرتم ان اللّه لا يهدى القوم الظالمين ) نازل گرديد.

مؤلف: در ايـنـكـه آيـه مـذكـور در بـاره عـبـداللّه بـن سـلام نـازل شـده روايـات ديـگـرى از طـريق اهل سنت وارد شده. ولى سياق آيه و مخصوصا جمله (مـن بـنـى اسـرائيـل ) بـا ايـن مـعـنـا كـه خـطـاب در آن، مـتـوجـه بـنـى اسرائيل باشد نمى سازد. اشكال ديگرى كه در روايت هست اين است كه در اين روايت كتاب آسـمـانـى انـجـيـل هـم جـزء كـتـب آسـمـانـى يـهـود بـه شـمـار رفـتـه، و حال آنكه از كتب ايشان نيست، و يهود آن را قبول ندارد.

و در بـعـضـى از روايـات آمده كه آيه شريفه در باره (ابن يامين ) يكى از علماى يهود نـازل شـده كـه شـهـادت داد و اسـلام آورد، و يـهـود او را تـكـذيـب كـرد. اشكال قبلى به اين روايت هم وارد است.